| SİSİYAN |
 Zəngəzurun ərazisinin (4505.0 km2) üçdə bir hissəsindən çoxu Sisyan rayonunun payına düşür. Sisyan rayonu Qərbi Azərbaycan torpaqlarında yaradılmış, indi Ermənistan Respublikası deyilən ölkənin ərazicə ən böyük rayonu olmaqla, sahəsi 1719 km2 təşkil edir. Sisyan rayonu cənub-şərqdən Gorus rayonu ilə, cənubdan Qafan rayonu ilə, şimal-qərbdən Dərələyəzlə (indi ermənilər adını Vayk qoyublar) və Naxçıvan MR ilə həmsərhəddir. Zəngəzur və Bərguşad silsilələri arasında yerləşən Sisyan rayonunun yaşayış məntəqələri dəniz səviyyəsindən 1400-2300 m. hündürlükdə yerləşir. Rayonun ən yüksək nöqtəsi dəniz səviyyəsindən 3552 m. hündürlükdə yerləşən İşıqlı zirvəsidir. Zəngəzurun ən bol sulu çayı olan Bazarçay öz uzunluğunun 1/3-dən çoxunu Sisyan rayonunun ərazisindən keçirir. Bazarçay öz axarı boyunca dar dərələrdən terras şəkilli landşaft uzunu axaraq müxtəlif yerlərdə şəlalələr əmələ gətirir. Zaqafqaziyanın ən gözəl şəlalələrindən biri, 18 metr hündürlükdən tökülən Şəki şəlaləsi də Bazarçayın üzərində Şəki kəndinin yaxınlığında yerləşir. Sisyan rayonunda havanın orta illik temperaturu 6°C, yanvarda -4, -12, iyulda +8, +17°C təşkil edir.Qısa tarixi oçerk  Sisyan rayonu Qafqazda ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Qafqaz Albaniyasının Sisakanmahalı və müxtəlif vaxtlarda yarımmüstəqil knyazlıqlar kimi mövcud olmuş Sünik vilayətinin paytaxtlarından biri də Sisyan rayonundakı ġalat qəsəbəsi olmuĢdur. Sisyan adı yazılı mənbələrdə ilk dəfə Moisey Kalankatuklunun "Alban tarixi" əsərində (88, III kitab XVI fəsil) çəkilir. Bu ad ərəb, fars mənbələrində Sisəcan, Sisiyan, Sisakan şəklində çəkilmişdir. Toponim ilk dəfə "Sisian" formasında XIV əsrdə Kirakos Qanzaketsinin "Tarix"ində (26, 224) işlədilmişdir. Sisyana, eləcə də bütövlükdə Kür-Araz arasına sakların gəlişi bizim eradan öncə VII əsrdə başlamışdır. Əslində "Sisyan" sözü "Sisakan" sözünün təhrif edilmiş formasından başqa bir şey deyildir. Məhz bu yerlərdə yaşayış məskənlərinin salınması, əksər tayfa və törəmələrin formalaşması sakların gəlişi ilə bağlı olmuşdur. Saklar ən böyük türk tayfalarından olub, eradan öncə IV-III minilliklərdə, Tibet ətrafından, Çinin şimalından qoparaq Volqa çayı boyunca səpələnərək, Qazaxıstana, Krıma, Qara dəniz sahillərinə, eradan öncə I minillikdə isə Qafqaza yayılmışlar. Ümumiyyətlə, saqalar (saklar) Xəzər dənizindən Altay dağlarına, Əfqanıstandan Sibir tayqalarına qədər yayılmış (55, 77) böyük bir tayfa olmuşlar. Çin qaynaqlarında sakların Syunnu boylarının adı çəkilir. Çox güman ki, Sisyan mahalının da daxil olduğu, Göyçə gölündən Qarabağa qədər böyük bir ərazini əhatə edən Sünik vilayətinin adı da bu tayfanın adı ilə bağlı olmuşdur. Sakların 5 böyük tayfasından (Sisaklar, Ərsaklar, Skitinlər - İskitlər, Pasianlar, Gökərlər) birinin Si sakları, digərinin isə Ər sakları olması və onların bir arealda, qonşu ərazilərdə, indiki Zəngəzur (Sisakan) və Qarabağ (Arsak) torpaqlarında məskunlaşması da bizim ulu babalarımızın Sak tayfası ilə bağlılığına şəhadət verən tutarlı tarixi faktlardır (95, 63). Sisyan rayonunda tarixi eradan öncəki II-III minilliyə gedib çıxan qayaüstü rəsmlərin bir çox göstəriciləri ilə Krım və Qazaxıstan kurqanlarında tapılan rəsmlərə, Qobustan və Gəmiqaya abidələrinə oxşaması, həmin rəsmlərdəki maral, at, dəmir ucluqlu ox, kaman, ov səhnələrinin təsvirləri bu ərazilərin aborigen əhalisinin məhz türkdilli tayfalar, o cümlədən, saklar olduğunu göstərir. Sisyan tarixin qədim dövrlərində Sünik vilayətinin tərkib hissəsi olaraq, ya müstəqil knyazlıq şəklində, ya da Albaniyanın tərkibində idarə olunmuşdur. Tarixi mənbələrdə xristianlığın Qafqazda erkən təşəkkül tapdığı qədim yaşayış məntəqələrindən biri kimi, Sisyanın ġalat və Əngələvid kəndlərinin adı çəkilir. İstər orta əsr, istərsə də son dövr erməni tarixşünaslığında Sünikin (Sisakanın) "böyük Ermənistanın" şərq vilayəti adlandırılması erməni tarixçilərinin uydurmalarından başqa bir şey deyildir. Məsələ burasındadır ki, X əsrə qədər Sisakanda, eləcə də Zəngəzurda bir nəfər də erməni olmamışdır. Buranın əhalisi xristian və bütpərəst albanlar və prototürklər - saklar və kimmerlər olmuĢlar. VIII əsr erməni tarixçisi Stefan Sünikski qeyd edirdi ki, "onun zamanında Sünikdə və Arsakda sünik və arsak dilində danışırdılar" (146, 106). Diqqət yetirin: erməni dilində yox, sünik və arsak dilində (özü də bu sözləri erməni tarixçisi söyləyir)! Sünik dili sisaklarının, arsak dili ərsaklarının dili deyilmi? Başqa bir tarixi mənbədə (25, 28;29) isə deyilir: "571-ci ildə Sünik hakimi üsyan edərək ermənilərdən ayrıldı və İran şahı Xosrovdan xahiş etdi ki, Sünik torpağının arxivini Dvindən Bərdə şəhərinə köçürsün, onun ölkəsinin sərhədini Azərbaycana daxil etsin və ermənilərin adları onların üstündən götürülsün. şahın əmri yerinə yetirildi". Bu nə deməkdir? Necə yəni ermənilərin adı süniklilərin üstündən götürülsün, necə yəni süniklilər üsyan edib ermənilərdən ayrıldılar. Bu sualların izahı çox sadədir. Yəni Sünik əhalisi erməni deyildi və üsyan edərək ermənilərdən ayrılmışdır. Görünür, Sünik nə vaxtsa zorla ermənilərin hakimiyyəti altına keçirilibmiş ki, indi onlar üsyan edərək ayrılıb və şahdan Azərbaycanın tərkibinə qatılmağı xahiş etmişlər. Sisyan rayonunun ərazisi erkən orta əsrlərdən başlayaraq müxtəlif müharibələrin və mübarizələrin mərkəzində olmuşdur. Ərəb xilafətinin Qafqazda üzləşdiyi ən güclü müqavimət hərəkatından biri də Sisyan rayonu ilə bağlıdır. Babəkin son döyüĢlərinin aparıldığı Urud qalası və Babəkin tutularaq xilafətə təhvil verildiyi ġəki qalası da Sisyan rayonunun ərazisindədir. Sisyan rayonu da bütün Zəngəzur kimi, əvvəl Səlcuq türklərinin, sonra Moğol-tatarların (yeri gəlmişkən böyük türk sərkərdəsi Çingiz xanın da sakların Qara-tatar qoluna aid olduğu söylənilir) daha sonra Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların hakimiyyəti altında olmuşdur. Sisyanın sonrakı tarixi də bir neçə yüz il türk hökmranlığı (Əmir Teymur, Səfəvilər, Osmanlı imperiyası, Nadir şah, Qarabağ xanlığı) ilə bağlı olmuşdur. Bu dövrdə Sisyan rayonunun ayrı-ayrı kəndləri qala-şəhər tipli yaşyış və inzibati mərkəzlər kimi formalaşmışdır. Bu inzibati mərkəzlərdə ya azərbaycanlılar, yaxud da islamı qəbul etmiş Orbelian, Məlik Safraz, Məlik Bağır və s kimi alban, gürcü və ya erməni mənşəli feodallar və onların nəsilləri hakimiyyətdə olmuşlar. 1813-cü ildə Rusiya və İran arasında bağlanmış Gülüstan müqaviləsindən sonra Sisyan rayonu Rusiyanın tabeçiliyinə keçmişdir. 1828-30-cu illərdə İranın Xoy, Salmas, Ərdəbil və s. əyalətlərindən xeyli sayda erməni ailələri köçürülüb, Sisyan rayonunun müxtəlif kəndlərinə yerləşdirilmişdir.1877-ci ildə Rusiyadan köçürülmüş yüzə yaxın malokan (duxaborlar) ailəsi Sisyan rayonunun Bazarçay və Borisovka kəndlərinə yerləşdirilmişdir. Sisyan rayonunda XX əsrin əvvəllərində 76 yaşayış məntəqəsi olmuşdur ki, onların 58-də azərbaycanlılar yaşamışdır. 1886-cı ildə Sisyan rayonunda yaşayan əhalinin 13145 nəfəri erməni, 8642 nəfəri isə azərbaycanlı olmuşdur, başqa sözlə, azərbaycanlılar əhalinin 40%-ə qədərini təşkil etmişlər. 1918-ci ildə Andronik Ozanyanın talançı dəstəsi Sisyan rayonunun azərbaycanlı kəndlərində daşı-daş üstə qoymamışdır. Daşnak quldurları azərbaycanlı kəndlərinin demək olar ki, hamısını yandırıb dağıtmışlar. O dövrdə bu rayonda yaşayan 12 min azərbaycanlıdan 5 minə yaxını qətlə yetirilmiş, yaxud deportasiya zamanı aclıqdan, soyuqdan və yoluxucu xəstəliklərdən tələf olmuşdur. Sisyan rayonunun deportasiya olunmuş azərbaycanlılarının yalnız kiçik bir qismi (2800 nəfər) 1921-ci ildən başlayaraq, öz ata-baba yurdlarına qayıtsalar da, deportasiyaya və soyqırıma məruz qalan insanların böyük əksəriyyəti geriyə dönməmiş, Naxçıvan, Laçın, Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli, Ağdam, Bərdə, Tərtər və s. rayonlarda məskunlaşmışlar. Sovet hakimiyyəti illərində rayonun bir sıra azərbaycanlı kəndləri (Ağkənd, Şam, Vağudi, Dərəkənd, Şəki, Qalacıq, Qıvraq, Dəstəgert, Əlişar, Əlili, Püsək) ya ləğv edilmiş, yaxud erməniləşdirilmiş, ya da qarışıq kəndlərə çevrilmişdir. Bu dövr ərzində Sisyan rayonunda 14 yaşayış məntəqəsinin adı erməniləşdirilmişdir. 1988-ci il qaçqınlığına qədər Sisyan rayonunun 38 yaşayış məntəqəsindən yalnız 11-də azərbaycanlılar yaşayırdı (Urud, Vağədi, Ağdü, Qızılcıq, Şəki, Dəstəgird, Qızılşəfəq (Şıxlar), Ərəfsə, Comərdli, Sofulu, Murxuz). Sisyan rayonunun əhalisinin 35%-ni təşkil edən azərbaycanlılar 1988-ci ilin sonlarında axırıncı nəfərinə kimi deportasiya olunaraq, əsasən Bakı və Sumqayıt şəhərlərində məskunlaşdılar.
Sisyan rayonunda 1988-ci ilə qədər mövcud olmuş azərbaycanlı
KƏNDLƏRİ
Ağudi kəndi
Sisyan rayonunun ən böyük azərbaycanlı kəndidir. Sisyan şəhərindən 5 km cənub-şərqdə Bazarçay (Vorotan) çayının sol sahilində Uz, Noravan və Vağudi kəndlərinin əhatəsində yerləşir.
Kəndin adının mənası barədə müxtəlif versiyalar olsa da, dəqiq məlumat yoxdur. Bu da kəndin çox qədimdən bina olması ilə əlaqədardır. Çox güman ki, kəndin adı ilk vaxtlar "AğUD" şəklində olmuşdur. Kəndin yaxınlığındakı VağUDi və UrUD kəndlərinin adındakı "ud" topomorfantının olması çox güman ki,hələ eranın əvvəllərində bu yerlərdə məskunlaşmış ud tayfalarının adları ilə bağlıdır. Mərhum akademik Ziya Bünyadov deyirdi ki, Zəngəzurun qədim tarixinin açarını Ağud-Vağud-Urud üçbucağında axtarmaq lazımdır. Kəndin adının "Ağ düz" - "Böyük düz" anlamında izahı fikrimizcə, xalq etimologiyasından başqa bir şey deyildir. Sisyan azərbaycanlıları kəndin adını "Ağdü" şəklində tələffüz edirlər. Hal-hazırda ermənilər bu kəndin adını Aqxitu qoymuşlar. Ağudi camaatı tarixən heyvandarlıqla, quşçuluqla, meyvə-tərəvəzçiliklə, habelə tütünçülüklə məşğul olmuşlar. Kəndin qədim tarixini sübut edən onlarla abidə (yaxud onun qalıqları) - qədim Alban qəbiristanlığının və kilsəsinin qalıqları (maraqlıdır ki, bu yerə Anabat ("ana beyit" sözü qədim Sibir türklərində qəbiristanlıq mənasındadır)), tağlı körpü, qala yeri, alban memarlıq mədəniyyətinə məxsus məşhur "Ağudi qəbirüstü abidəsi" və s. vardır. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, Zəngəzurun bütün azərbaycanlı kəndləri kimi, Ağudidə də 1918-ci ildə müsəlman qətliamını törədən quldur Andronikin daşnak dəstələri misli görünməmiş vəhşiliklər törətmiş və bu zaman Ağudi məscidini yerlə yeksan etmişlər. Ağudi kəndinin bulaqları, örüş və əkin yerləri, kəndin ətrafındakı dağlar, dərələr və s. adları təmiz Azərbaycan türkcəsindədir (Yeddi novlu bulaq, Yamac bulağı, Naxır bulağı, Top söyüd bulağı, Göl yeri, Ağ düz, Göyərçinli, Niyazdüşən, Mir Əhməd, Beş günlük, Qırmızı çınqıl, Qaranlıq kaha, Mikayıl əkən, Pərxan dərəsi, İşıqlı dağı, Qızıl boğaz, Arpa təpəsi, Buğda təpəsi, Qarnı yarıq, Qızıl qaya, Çürük qaya, Qız-oğlan qayası, Mal daş, Dəvəboynu, Dəyirman burnu və s.). Ağudi kəndində 1831-ci ildə 60 nəfər, 1873-cü ildə 450 nəfər, 1886-cı ildə 903 nəfər, 1897-ci ildə 1162 nəfər, 1914-cü ildə 1070 nəfər, 1922-ci ildə 298 nəfər, 1931-ci ildə 496 nəfər, 1970-ci ildə 1222 nəfər, 1988-ci ildə 2000 nəfər azərbaycanlı əhali yaşamışdır. Ağudi kəndi bölgədə öz qoçaq, vurub-tutan, igid insanları ilə ad çıxarmış, ermənilərin qarşısında həmişə mərd-mərdanə dayanmışdır. 1905-06-cı illərdə Sisyan rayonunda gedən erməni-müsəlman davaları zamanı Ağudi camaatı əsl qəhrəmanlıq göstərmişdir. Erməni daşnaklarının başçısı Stepan Stepanyanı məhz Ağudi kəndində el qəhrəmanı Eyvaz kişi boğazına şiş soxaraq öldürmüşdür. Ağudi camaatı 1918-ci ildə də daşnaklara qarşı mərdliklə mübarizə aparmış, lakin qeyri-bərabər döyüşdə 1918-ci ilin sentyabrında Andronikin quldur dəstəsi kəndi yandırmış, 300-dən çox azərbaycanlını qətlə yetirmiş, salamat qalanlar isə Kilsəli aşırımını aşaraq, Minkənd-Molla Əhmədli yolu ilə Laçın rayonuna, oradan isə Şuşa, Ağdam, Bərdə rayonlarına, Qubadlı yolu ilə Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli, Beyləqan, İmişli, Saatlı, Sabirabad rayonlarına gəlib çıxmışlar. Beş ilə qədər qaçqınlıq həyatı yaşayan bu insanlar yalnız 1922-ci ildə tədricən öz doğma ocaqlarına qayıtmışlar.Ağudi kəndində 1931-ci ildə kolxoz təşkil edilmiş, Yedigar kişi kolxozun ilk sədri olmuşdur. Ağudi kolxozu ermənilərin apardığı antiazərbaycan siyasətinin qurbanı olaraq, 1971-ci ildə özündən iki dəfə kiçik erməni kəndi olan Noravan kolxozuna birləşdirilmişdir.Ağudidə ilk tədris ocağı 1900-cü ildə 4 sinifli molla məktəbi şəklində açılmışdır. Sovet hökumətinin ilk illərində Ağudi kəndində ibtidai məktəb, 1937-ci ildə 8 illik məktəb, müharibədən (1941-1945) sonra isə orta məktəb açılmışdır. Ağudi kəndi öz ziyalıları ilə məşhur bir azərbaycanlı kəndi kimi bölgədə tanınmışdır. Azərbaycanın xalq yazıçısı Əli Vəliyev, xalq şairi Məmməd Araz, akademik Həsən Əhmədov, general-mayor Ədil Məhərrəmov öz soy kökləri ilə Ağudi torpağına bağlı olan Azərbaycanın görkəmli insanlarıdırlar.1988-ci ilə qədər Ağudi kəndində müasir üslubda tikilmiş, 300 yerlik mədəniyyət evi, 700 şagirdin təhsil aldığı, dövrün tələblərinə cavab verən məktəb binası, kitabxana, iki mağaza, bir bufet, tibb məntəqəsi və elektrik dəyirmanı var idi.1988-ci ilin dekabrında bütün Zəngəzur camaatı kimi Ağudi kəndinin 2000 nəfər əhalisi son nəfərinədək öz doğma yurdlarını tərk etməyə məcbur olaraq Azərbaycana gəlmiş, Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan, Daşkəsən və s.rayonlarda məskunlaşmışlar. Ağudi camaatının bütün mülkiyyəti, əmlakı və ev əşyaları əllərindən alınmış, 70-dən çox ev ermənilər tərəfindən zəbt edilmişdir.Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 50-dən çox ağudili gənc erməni qəsbkarlarına qarşı vuruşmuş,onlardan 9 nəfəri Şəhid olmuşdur: Zülfəliyev Hicran Əliş oğlu, Quliyev Qulu Əyyub oğlu, Cəfərov Babək Tapdıq oğlu, Məmmədov Razim Bədəl oğlu, Məmmədov Altay Amanxan oğlu, Məmmədov Sabir Amanxan oğlu, Dünyamalıyev İmran Cavanşir oğlu, Qasımov Mühit Əli oğlu, Rüstəmov Ramiz Əbdülqasım oğlu.Kapitan Quliyev Qulu Əyyub oğlu Kəlbəcər uğrunda gedən döyüşlərdə böyük qəhrəmanlıq göstərmiş,ölümündən sonra Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə "Azərbaycan bayrağı ordeni" ilə təltifedilmiş, xatirəsi əbədiləşdirilmişdir.(Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Zülfəliyev Talıb Bəhram oğluna təşəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Comərdli kəndi
Sisyan rayonunun azərbaycanlılar yaşamış dağ kəndidir. Rayon mərkəzindən 18 km qərbdə dəniz səviyyəsindən 2500 metr yüksəklikdə, Təzəkənd kəndindən 6 km, Ərəfsə kəndindən 3 km məsafədə yerləşir.Comərdli kəndi təmiz havası, saf, diş göynədən bulaqları, gözəl Alp çəmənliyi olan yaraşıqlı dağ kəndidir.Kəndin bulaqları toplaşaraq Xırda çay adlanan, kəndə xüsusi yaraşıq verən dağ çayını əmələ gətirirdi ki, həminçay Ərəfsə kəndindən keçən Dəli çaya qovuşur və Sisyan rayon mərkəzi yaxınlığında Bazar çaya tökülürdü.Comərdli sözü kəndin binasını qoymuş Comərd kişinin adı ilə bağlıdır.Bu kəndi 2 qardaş - Kərbəlayı Comərd və Alagöz Məhəmməd salmışlar. Kənddə yaşayan insanların hamısı bu iki qardaşın törəməsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, müstəqil dövlətimizin banisi və qurucusu, xalqımızın ümummilli lideri cənab Heydər Əliyevin atası Əlirza kişinin və anası İzzət xanımın ulu babaları Comərd kişi olmuşdur.
1918-ci ilə qədər Comərdli kəndində 110 ev olmuş, 800-dən çox adam yaşamışdır. 1918-ci ilin yayındaAndronikin daşnak qoşunu Comərdli kəndinə hücum etmiş, lakin comərdlilərin ciddi müqaviməti ilərastlaşmışlar. Kəndin Çala yurd deyilən yerində güclü atışma olmuş və bu döyüşdə Andronikin məşhur bir polk komandiri Comərdli sakini Əyyub Əmiraslan oğlu tərəfindən öldürülmüşdür. Bir neçə gün sonra daha mütəşəkkil şəkildə təşkil olunaraq, Comərdliyə hücum edən daşnaklar kəndi yandırıb, talamış, 100-dən çoxkənd sakinini qətlə yetirmişlər.Azərbaycan milli torpaqşünaslıq və ekologiya elmlərinin banisi, Milli Akademiyamızın yaradıcılarından biri, görkəmli ictimai-siyasi xadim akademik Həsən Əlirza oğlu Əliyev bu qanlı qırğınların canlı şahidi kimi ömrünün son günlərinə qədər həmin hadisələri xatırlayır, comərdlilərin qeyri-bərabər döyüşdə düşmənə qarşı necə fədakarlıqla döyüşməsini, kəndlərinin dağıdılıb yandırılmasını, bir əmisinin atın tərkinə aldığı 10 yaşlı oğlunun arxadan atılan erməni gülləsindən ölməsini, digər əmisinin isə arvadı və südəmər körpə qızı ilə kəndin kənarındakı bir mağarada gizlənməsini, ermənilərin mağaraya hücumu zamanı isə son patrona kimi atışdığını, axırda isə daşnakların mağaraya girərək əmisinin başını kəsdiyini, əmisi arvadını və südəmər uşağı isə süngü ilə min bir əzab verərək öldürdüklərini, Comərdli camaatının çoxlu itkilər verdikdən sonra dağlarla qaçaraq, Naxçıvana pənah aparmasını yana-yana, erməni daşnaklarına qarşı sonsuz bir nifrət hissi ilə danışırdı (47, 43).Comərdli camaatı Taxta körpüdən keçib Sisyan yurdu və Mərcanlı yaylağını aşaraq, Naxçıvana getmiş, Culfanın və Şərurun kəndlərində məskunlaşmışlar.1923-cü ildə kənd camaatının bir hissəsi yenidən Comərdliyə qayıtmış və doğma kəndlərini bərpaetmişlər. Comərdlidə 1927-ci ildən 4 siniflik ibtidai məktəb açılmış, 70-ci illərdə isə 8 illik məktəbəçevrilmişdir. 1935-ci ildə kənddə kolxoz qurulmuş, kolxoz 1960-61-ci ildə Ərəfsə kolxozu ilə birləşdirilmiş,1971-ci ildə isə Təzə kənd, Ərəfsə və Comərdli kolxozlarını əhatə edən mərkəzi erməni kəndi Təzə kəndolmaqla "Tasik" sovxozu yaradılmışdır. Comərdli kəndinin ətrafındakı bütün yerlərin adlarını comərdlilər özləriqoyduqlarına görə bu toponimlər təmiz Azərbaycan türkcəsindədir: Şırran bulaq, Əli bulağı, Sarı bulaq,Xırda çay, Təknə göl, Laləli bulağı, Sandıq daş, Qoyun dağılan, Çala yurd, Dəvə boynu, Ərzurum, Gamış uçan, Vənli dərə, Sallıq, Qaravış daşı, Əhməd yoxuşu, Səlim gədiyi və s.Böyük Vətən Müharibəsində 40-a yaxın comərdlili iştirak etmiş, onlardan 17-si geri qayıtmamışdır.1988-ci ildə Comərdli kəndində 45 ev var idi, 200-ə yaxın adam yaşayırdı. 1988-ci ilin dekabr ayındaQərbi Azərbaycanda olan bütün ellərimiz kimi, Comərdli kəndi də boşaldıldı. 1991-ci ildə ermənilər Comərdli kəndinin adını dəyişdirib Tanahat qoymuşlar.Comərdlilər hal hazırda Naxçıvan, Bakı və Sumqayıt şəhərlərində məskunlaşıblar. Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda gedən döyüşlərdə Comərdli camaatı fəal iştirak etmiş və 4 nəfər (Əkbərov Faiq, Əkbərov Azər, Cəbiyev Elşən, Rüstəmov Elxan) şəhid vermişdir. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Abbas Muxtarova təşəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Dəstəkerd kəndi
Dəstəkerd kəndi Sisyan rayon mərkəzindən 21 km cənubda, Sofulu kəndindən 4 km, Şıxlar kəndindən 7 km məsafədə yerləşən 100 evli, 500-ə qədər əhalisi olan azərbaycanlı kəndi idi. Dəstəkerd sözü Sasanilər dövründə Albaniyada feodalın şəxsi mülkü olan torpaqlar üzərində irsi mülkiyyət forması anlamında olan fars sözü "dastakert"dən götürülmüşdür. Dəstəkert kəndi qədim yaşayış məskənlərindən olmuşdur. Kəndin yuxarısında yerləşən köhnə qəbiristanlıqda uzunluğu 2-2,2 metrə çatan sənduqə formalı, üstü alban əlifbası iləyazılı qəbir daşları da bu kəndin qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.Dəstəkerd kəndi 1918-ci ildən erməni quldur dəstələri tərəfindən dağıdılmış, kənd əhalisi dağ yolu iləMurxuz kəndindən keçərək, Dəmirli yaylağını aşıb, Culfa rayonunun Ləkətağ kəndinə qaçmışlar. Sonradankənd camaatının bir hissəsi Qubadlı rayonunun Xocahan kəndinə və Füzuli rayonunun Molla Məhərrəmli
kəndinə köçərək, orada məskunlaşmışlar. Onu da qeyd edək ki, 1905-06-cı illərdəki erməni - müsəlman davasızamanı Dəstəkert kəndindən 40-50 ailə köçərək, Qarabağa getmiş, indiki Yevlax rayonunun Malbinəsi vəQoyunbinəsi kəndlərində məskunlaşmışlar. Azərbaycanın xalq şairi Qasım Qasımzadənin ailəsi də bu illərdəDəstəkert kəndindən köçmüşdür. 1933-cü ildə baş vermiş zəlzələdən sonra 40-50 ailə Dəstəkert kəndindən köçərək Cəbrayıl rayonunun İsaqlı kəndinə getmişdir.1921-22-ci illərdə kənd camaatının bir hissəsi geri qayıdaraq, yandırılıb, dağıdılmış ata-baba yurdlarını bərpa etmişlər. Dəstəkert kəndində XIX əsrdə molla məktəbi fəaliyyət göstərmişdir. Burada dövrün tanınmış ruhanisi, İstanbulda ali ruhani təhsili almış Şamxal Əfəndi dini və dünyəvi elmlərdən dərs demişdir. Sovet hökumətinin ilk illərində Dəstəkert kəndində ibtidai məktəb açılmış, 1952-ci ildə isə kənddə rus, erməni və Azərbaycan dillərində tədris aparılan beynəlmiləl orta məktəb açılmışdır.1930-cu ildə Dəstəkert rayonunda kolxoz yaradılmış, lakin sonradan kolxoz təsərrüfatı özünü doğrultmamış, 1956-cı ildə ləğv edilərək, əmlakı Qızıl Şəfəq kolxozuna vermişdir. Dəstəkert rayonda yeganə azərbaycanlı qəsəbəsi idi. 1947-ci ildə Dəstəkertdə mis-molibden mədəninin işə salınması kəndin həyatında mühüm tarixi əhəmiyyətli hadisə oldu. Mədənin işə salınması ilə Dəstəkert qəsəbəyə çevrildi, kəndin ətrafında 100-dən çox birmərtəbəli fin evləri və doqquz beşmərtəbəli bina inşa edildi. Mədəndə işləyən 1000-ə qədər adam burada məskunlaşdı. Dəstəkertdə çıxarılan molibden emal edilmək üçün Çelyabinsk şəhərinə, mis isə Ermənistanın Allahverdi rayonuna göndərilirdi. Filiz ehtiyatının azlığı səbəbindən Dəstəkert mis-molibden mədəninin fəaliyyəti 1969-cu ildə dayandırıldı. Elə həmin ildə qəsəbədə tibb alətləri zavodu açıldı ki, burada işləyənlərin 80%-dən çoxunu azərbaycanlılar təşkil edirdi.Böyük Vətən Müharibəsində Dəstəkert camaatından 78 nəfər iştirak etmiş, onlardan 37 nəfəri geriyə qayıtmamışdır. Partiya və dövlət xadimi, əslən Dəstəkertdən olan Abdullayev Yunis Ramazan oğlu polkovnik rütbəsində 1945-ci ildə Almaniya torpaqlarında həlak olmuşdur.Dəstəkert kəndindən 2 kiçik dağ çayı axırdı: Haça qaya çayı və Təkbarmaq çayı. Bu çaylar Sisyan şəhərinin yaxınlığında Bazarçaya tökülürdü. Təkbarmaq çayının üzərində Daş körpü adlanan 6 metr uzunluğunda, 1,5 metr enliyində, bütöv bir sal daşdan ibarət təbii körpü - keçid var idi.Dəstəkert kəndinin bütün toponimləri təmiz Azərbaycan türkcəsindədir: Soyuq bulaq, Armudlu bulaq,Sap dərə, Yelli yurd, Kotan düzü, ġərbət içilən, Taxt yurd, Çəmənlik, Şıx Əhməd piri, Qara qəyə piri,Haça qaya.1988-ci ildə Dəstəkert camaatı deportasiya olunaraq, öz etnik torpaqlarından çıxarılmışlar. Hal hazırda bu kəndin adamları Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan, Mingəçevir şəhərlərində, Abşeron və Xızı rayonlarında məskunlaşmışlar. Dəstəkert kəndində anadan olmuş Cəfərov Xansuvar Surxay oğlu Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olmuşdur. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında göstərdiyi köməyə görə Azər Hüseynova təşəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Ərəfsə kəndi
 Sisyan rayonunun cənub-qərbində rayon mərkəzindən 20 km məsafədə yerləŞən qədim azərbaycanlı kəndidir. "Ərəfsə" sözü ilk dəfə xet dilində eradan öncə rast şəlinir və kiçik ölkə, qala mənasını daŞıyır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Ərəfsə adının türk mənŞəli kənşərli tayfasının adı ilə bağlılığı da ehtimal olunur. Həm Culfa rayonunun ərazisindəki Ərəfsə kəndi, həm də Sisyan rayonundakı Ərəfsə kəndi kəngərlilərin Sofulu tayfasına mənsub insanların məskunlaŞması nəticəsində yaranmıŞdır. 1590-cı ilə aid Türkiyə arxiv sənədlərində Ərəfsə və Ərəfsəcik kəndlərinin adları çəkilir. Çox şüman ki, bu kəndlər Culfa və Sisyan rayonundakı Ərəfsə kəndləridir. Maraqlıdır ki, hər iki kəndin camaatı dişər kəndi "O üz Ərəfsə" adlandırır.Ərəfsə kəndinin ərazisində yerləŞən üstü Alban əlifbası ilə yazılı sənduqə formalı onlarla qəbir daŞları, ərəb əlifbası ilə yazılı erkən orta əsrlərə məxsus qoç heykəlli qəbir daŞları, Taxtakörpü çayının üzərindəki tağbənd formalı daŞ körpü, Qızıl kilsə adlanan qədim Alban məbədi və s. abidələr kəndin qədimliyini sübut edən tutarlı faktlardır.Ərəfsə kəndinin Böyük Ipək yolunun üzərində yerləŞməsi fikri də maraqlıdır.Ərəfsə kəndinin toponimləri də qədim türk-oğuz mədəniyyəti ilə bağlıdır: Teymur yurdu (ƏmirTeymurun hərbi düŞərşəsinin burada yerləŞdiyi şüman edilir), Uz qəbri, ġotlanlı yurdu, Camal qalası (Əmir Teymurun sərkərdələrindən birinin adıdır), Mərcanlı çuxuru, qaçaq Süleyman bulağı, Mustafa bulağı, Sarı yataq, Qaraoğlan vurulan yer, Salvartı dağı.Ərəfsə kəndi qaçaq Nəbinin, qaçaq Süleymanın oylaqlarından biri olmuŞdur. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə (1728-ci ildə) Ərəfsə kəndində iki müsəlman və bir xristian ailəsinin yaŞadığı şöstərilir (30, 236). Ərəfsə kəndində 1831-ci ildə 19 nəfər, 1873-cü ildə 169 nəfər, 1914-cü ildə isə 300 nəfər azərbaycanlı yaŞamıŞdır. 1918-ci ilin 21 sentyabrında Andronikin quldur dəstəsi qonŞu Zabazadur, Ortoşiz, Murxuz, Comərdli kəndləri kimi, Ərəfsə kəndini də vəhŞicəsinə dağıtmıŞ, bir şündə Ərəfsə kəndindən 192 adamı qətlə yetirmiŞdir. Ərəfsə camaatı Culfa rayonunun Qazançı, Naxçıvanın Küzlüt kəndlərində məskunlaŞmıŞlar. Ərəfsə camaatı yalnız 1930-31-ci illərdə Sisyana qayıtmıŞ və tamamilə yandırılmıŞ Ortoşiz kəndinin camaatı ilə birlikdə Ərəfsə kəndində məskunlaŞmıŞlar. Zabazadur kəndinin camaatı isə köçərək, Orta Asiyaya şetmiŞlər.Ərəfsə kəndində ibtidai məktəb 1930-cu ildə açılmıŞ, 1978-ci ildə isə 8 illik məktəbə çevrilmiŞdir. Kənddə 1931-ci ildə kolxoz yaradılmış, kollektiv təsərrüfat "Kirov kolxozu" adlandırılmışdır. Kolxoz 1970-ci ildə qonŞu azərbaycanlı kəndi Comərdli və erməni kəndi Tasik kolxozları ilə birləŞdirilərək mərkəzi Tasik kəndi olmaqla sovxoza çevrilmiŞdir.Birinci Dünya Müharibəsində Ərəfsə camaatından 150 nəfər iŞtirak etmiŞ, onlardan 90 nəfəri həlak olmuŞdur. 1988-ci ilin qarlı, çovğunlu dekabr ayında erməni saqqallılarının silahlı hücumu nəticəsində Ərəfsə camaatı ata-baba yurdlarını, illərcə yığdıqları var-dövləti tərk edərək, piyada Şomur dağını aŞaraq, Şahbuzun Kolanlı kəndinə pənah şətirdilər. Hal hazırda Ərəfsə camaatı Naxçıvan MR-də, AbŞeron rayonunda, Bakı və Sumqayıt Şəhərlərində məskunlaŞmıŞlar. Qarabağ uğrunda şedən döyüŞlərdə 4 nəfər Ərəfsə sakini qəhrəmanlıqla həlak olmuŞdur. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Oqtay Sadıqova təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Qızılcıq kəndi Sisyan rayon mərkəzindən 5-6 km Şimal-Şərqdə, Şorus-Yerevan Şosse yolunun yaxınlığında, Şəki kəndindən 3 km Şərqdə yerləŞmiŞ, ərazicə çox da böyük olmayan azərbaycanlı kəndi idi. Tarixi araŞdırmalar göstərir ki, Qızılcıq kəndinin əsasını XVII əsrin sonu -XVIII əsrin əvvəllərində Türkiyənin Diyarbəkir bölşəsindən şəlmiŞ çələbilər və məmmədlilər tayfası qoymuŞdur. Bu kəndin qonŞu Vağudi və ġəki kəndləri ilə tarixən sıx qohumluq əlaqələri olmuŞdur. "Qızılcıq" toponiminin "zoğallı yer" Şəklində izahı (46, 207) o qədər də inandırıcı şörünmür. Ona görə ki, bu yerlərdə, ümumiyyətlə, zoğal ağacı bitmir. Fikrimizcə, kəndin Qızılcıq adlandırılması ya çələbilərin Diyarbəkirdə yaŞadıqları yerin adı ilə bağlıdır, ya da kəndin Şimalında sarı-qızılı rənşə çalan təpəliklə əlaqədardır. Kəndin ərazisindəki bütün toponimlər təmiz Azərbaycan türkcəsindədir: Yəhya bulağı, Qablama bulaq,Çömçə bulaq, Seyid suyu, MərfəŞ təpə, Çəpər qaya, Qanqallı çuxur, Kəmənd hasarı, QoŞavul və s.Qızılcıq inzibati ərazi etibar ilə əvvəllər Qarakilsəyə, sonra isə Sisyan Şəhər sovetinə tabe idi.Qızılcıq kəndində 1873-cü ildə 165 nəfər, 1886-cı ildə 287, 1897-ci ildə 407 nəfər, 1914-cü ildə 441 nəfər əhali olmuŞdur. 1988-ci ildə kənddə 117 ev var idi, 700-ə qədər adam yaŞayırdı.Qızılcıq kəndi 1918-ci ildə Andronikin quldur dəstəsi tərəfindən dağıdılmıŞ, kənd məscidi yandırılmıŞdır.Əhalinin bir hissəsi qırılmıŞ, salamat qalan hissəsi isə Minkənd, Laçın, Füzuli, Cəbrayıl və Naxçıvana qaçmağaməcbur olmuŞdur.Qızılcıq kəndi bir neçə il sahibsiz qalmıŞ, yalnız 1925-ci ildə 73 nəfər öz doğma kəndinə qayıtmıŞ, 1931-ci ildə onların sayı 292 nəfərə çatmıŞdır. Qızılcıq kəndində 1932-ci ildə ibtidai məktəb açılmıŞ, məktəbin ilkdirektoru Urud kəndindən Həbib Bayramov olmuŞdur.Kənddə 1934-cü ildə kolxoz təŞkil edilmiŞ, 1960-cı ildə kolxoz qonŞu ġəki kolxozu ilə birləŞdirilmiŞ,1964-cü ildə ayrılaraq müstəqil fəaliyyət şöstərmiŞ, 1968-ci ildə isə Sisyan "Süni mayalanma sovxozu"nabirləŞdirilmiŞdir.Qızılcıq kəndindən 80 nəfər Ġkinci Dünya Müharibəsində iŞtirak etmiŞ, onlardan 55 nəfəri qayıtmamıŞdır.Kənddə səkkiz illik məktəb, klub, 5000-dən çox kitab fondu olan kitabxana var idi. Şörkəmli tənqidçialim, yazıçı Qulu Xəlilov Qızılcıq kəndində anadan olmuŞdur.1988-ci ilin dekabrının ilk şünlərində Sisyan rayonunun dişər azərbaycanlı kəndləri kimi, Qızılcıqkəndinin də əhalisi millətçi erməni dəstələri tərəfindən zor şücünə doğma yurdlarından deportasiya olundular.Kənd əhalisinin bir hissəsi pay-piyada, qurŞağa qədər qarın içərisi ilə Sarı yoxuŞ - EŞŞək meydanı – Minkənd yolu ilə Laçın rayonuna, bir hissəsi isə Ərikli dağını aŞaraq, ġahbuz rayonuna pənah apardılar. Qızılcıqkəndindəki evlərdən bəziləri Bakı erməniləri ilə dəyiŞdirilsə də, əksər qızılcıqlılar öz evlərini dəyiŞə bilmədilər.Ġndi Qızılcıq kəndində ermənilər yaŞayır. Kəndin adını dəyiŞdirib ĠŞxansar (ĠŞıqlıdağ) qoyublar.Hal-hazırda Qızılcıq kəndinin adamları Bakı, Sumqayıt, ġamaxı, Xızı və s. rayonlarda məskunlaŞmıŞlar.Qızılcıq kəndinin iki nəfər qəhrəman oğlu (Ağayev Nadir Bayram oğlu və Mirzəyev Yunis Famil oğlu) Qarabağ uğrunda şedən döyüŞlərdə Şəhid olmuŞdur. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə ġərifov ġirin Abdin oğluna təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Şıxlar kəndi (1940-cı ildən Qızıl Şəfəq) Sisyan rayonunun mərkəzindən 13 km. cənub-qərbdə Murxuz, Sofulu, Dəstəkert, Axlatyan və Bnunis kəndlərinin yaxınlığında yerləŞmiŞdir. ġıxlar kəndinin adı çox şüman ki, burada yaŞamıŞ, yaxud bu kəndinbinasını qoymuŞ ġeyx nəslindən olan adamlarla bağlıdır. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda ondan artıq Şıxlar kəndi vardır. Kənddə heç zaman ermənilər yaŞamamıŞdır. ġıxlar kəndində 1831-ci ildə 44 nəfər, 1873-cü ildə 312, 1886-cı ildə 306, 1897-ci ildə 544, 1914-cü ildə 585 nəfər yaŞamıŞdır (206). Kəndin yaxınlığında qədim Alban kilsəsinin və 1918-ci ildə dağıdılmıŞ müsəlman məscidinin qalıqları, eləcə də qədim qəbir daŞları bu yerlərdə əhalinin ən azı 500 il öncə məskunlaŞdığını şöstərən əlamətlərdəndir. ġıxlar kəndinin ətrafındakı bulaqların (DaŞ çeŞmə, Molla çeŞməsi, TurŞ su, Tahir bulağı, BəŞir çeŞməsi, Kom söyüd bulağı, Əyri çay və s.), örüŞ və əkin yerlərinin (Çuxurlar, Şölyazı, Çaxnıqlar, Tatar düzü, Qabaq biçənək, Dağıstan, DaŞlı şüney, Düz zəmi, Babəkən və s.), dərələrin və dağların (Su dərəsi, Ağ dərə, Ərəfsə dərəsi, Baba oğlu dərəsi, Qızıl qaya, Hərəmlər dağı və s.) adları da onu şöstərir ki, burada ta bineyi-qədimdən Azərbaycan türkləri məskun olmuŞlar.1918-ci ilin martında ġıxlar kəndi Andronikin quldur dəstəsi tərəfindən dağıdılmıŞ, əhalisinin bir hissəsi qılıncdan keçirilmiŞ, dişər hissəsi isə Kala dağından aŞaraq Culfa rayonuna pənah şətirmiŞdir. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Zənşəzurun dişər azərbaycanlı kəndlərinin əhalisi kimi, Şıxlar camaatı da, yenidən öz doğma kəndlərinə qayıtmıŞlar. 1931-ci ilin siyahıya alınmasında ġıxlar kəndində 411 nəfər əhali yaŞadığı bildirilir. Otuzuncu illərdə kəndin sürətli inkiŞafı baŞlamıŞ, 1935-ci ildə kənddə kolxoz yaradılmıŞ, sonralar Sofulu heyvandarlıq sovxozu ilə birləŞdirilmiŞdir. 1920-ci ildə kənddə ibtidai məktəb açılmıŞ, Ġkinci Dünya Müharibəsindən sonra isə orta məktəbə çevrilmiŞdir. Ġkinci Dünya Müharibəsində ġıxlar kəndində 72 adam iŞtirak etmiŞ, onlardan 34 nəfəri geri qayıtmamıŞdır. Kənddə orta məktəb, klub, kitabxana, kino qurğusu, rabitə Şöbəsi, uŞaq bağçası, tibb məntəqəsi var idi.1988-ci ildə ġıxlar kəndində 90 ev var idi və 700 adam yaŞayırdı. 1988-ci ildə kəndin qaçqınlıq tarixi təkrar olundu. Erməni millətçiləri respublika hökuməti səviyyəsində, rayon partiya, sovet və inzibati orqanlarının rəhbərliyi ilə noyabrın ikinci yarısında bir həftə ərzində kəndin əhalisinin bütün mülkiyyətini, ev-eŞiyini əlindən alıb dağlarla, Naxçıvan MR-na, Laçın, Kəlbəcər rayonlarına qovmuŞlar. Kənd kolxozunun bütün mülkiyyəti ermənilərə qalmıŞdır. Hal hazırda Qızıl ġəfəq kəndinin camaatı Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan və Minşəçevir Şəhərlərində məskunlaŞmıŞlar. Qızıl ġəfəqlilərdən iki nəfəri - Əliyev Süleyman Xanzadə oğlu və Əhmədov Nəcəf Hikmət oğlu Qarabağ döyüŞlərində Şəhid olmuŞlar. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Şöbəsinin müxbir üzvü, şörkəmli tarixçi-alim Vəli Əliyev, şeneral-mayor Vahid Əliyev Qızıl Şəfəq kəndindəndirlər. 1991-ci ildə ermənilər Qızıl Şəfəq kəndinin adını dəyiŞdirərək Torunik etmiŞlər. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Tahirov Hüseyn Mahacir oğluna təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Murxuz kəndi
Sisyan rayon mərkəzindən 26 km cənubda Sofulu kəndinin 1 km-də yerləŞən dağ kəndidir. Murxuz kəndi Sisyan rayonunun Naxçıvan sərhəddində ən sonuncu azərbaycanlı kəndidir. Mənbələrdə kəndin adı Murquz,yaxud Murqus Şəklində çəkilir. Kəndin şirəcəyində yerləŞən qədim qala və qalanın ətrafındakı nə vaxtsa mövcud olmuŞ yaŞayıŞ evlərinin qalıqları, habelə, çox şüman ki, Alban əlifbası ilə yazılı qəbir daŞlarının mövcudluğu Murxuz kəndinin çox qədim tarixindən xəbər verir. Kəndin adındakı "uz" termini bu yerin oğuzlarla bağlılığını şöstərən əlamətdir.Sisyan rayonunda Uz, Ortoşiz (bəlkə də orta Uz - müəll.) kəndlərinin olması da dediyimizi təsdiq edənfaktlardandır. Mənbələrdə bu kəndin Sofulu tayfalarının yaylaq yeri olması da qeyd edilir (46, 344).Murxuz kəndi "Qırxlar piri"nin ətəyində yerləŞir. Tarovlu yaylağı və Uz qəbri adlı təpəlikdən baŞlananÇiçəkli çayı Murxuz kəndinin içindən keçərək, kəndin bağlarını və örüŞ yerlərini ikiyə bölür. Kəndincənubundan keçən Böyük çay isə Qırxlar piri və Əyri dağ hündürlüyündən baŞlayırdı. Hər iki çay Murxuzkəndinin ərazisində birləŞərək Böyük çay adı ilə Sisyan rayon mərkəzi yaxınlığında Bazar çaya tökülürdü.Murxuz kəndinin toponimləri də təmiz Azərbaycan türkcəsindədir: Xələfli bulağı, DaŞ bulaq, TurŞ subulağı, Dərzili yurdu, Böyük qurban təpəsi, Kiçik qurban təpəsi, Yarğan dibi, Kopar düzü, Yal yurd, Kopar dərəsi, Sirikli yurdu, Dəmirli dağ, Əyri dağ, Çiçəkli yaylağı, Çadır daŞ.Kənddə 1886-cı ildə 138 nəfər, 1914-cü ildə 190 nəfər adam yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə Andronikin quldurdəstəsi Murxuz kəndini dağıtmıŞ, kənd camaatı Culfa rayonunun Qazançı və Xanağa kəndlərinə açmıŞlar.Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, 1922-ci ildə Murxuz camaatının bir hissəsi öz ata-baba yurdlarınaqayıtmıŞ, dağılmıŞ kəndlərini yenidən bərpa etmiŞlər. Kənddə ilk ibtidai məktəb 1938-ci ildə açılmıŞdır. O vaxtaqədər kənd uŞaqları qonŞu Sofulu kəndində təhsil almıŞlar. Səkkiz illik məktəb isə yalnız 1975-ci ildə açılmıŞdır.1933-cü ildə kənddə kolxoz qurulmuŞ, 50-ci illərdə bu kolxoz Sofulu kolxozu ilə birləŞdirilmiŞ, 1966-cıildə isə həmin kolxozların bazasında Sofulu qoyunçuluq sovxozu yaranmıŞdır.1988-ci ildə Murxuz kəndində 35 ev olmuŞ, 200-dən çox əhali yaŞamıŞdır. Kənddə 8 illik məktəbbinası, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var idi.1988-ci ilin payızında Zənşəzurun bütün azərbaycanlı kəndləri kimi, Murxuz kəndinin camaatı da,ermənilər tərəfindən zorla öz dədə-baba yurdlarından qovulmuŞlar. Kənd sakinləri Məzəddin AtakiŞiyev vəAsabil Abbasov erməni kəndi Ənşələviddən keçərkən vəhŞicəsinə döyülmüŞ, ağır bədən xəsarəti almıŞdır.Murxuz camaatı hal-hazırda Bakı, Sumqayıt, Minşəçevir Şəhərlərində, Naxçıvan MR-da və Xızırayonunda məskunlaŞmıŞlar. Murxuz kəndinin sakinlərindən olan iki qardaŞ Azərbaycanın müstəqilliyi və ərazibütövlüyü uğrunda mübarizədə Şəhidlik zirvəsinə yüksəlmiŞlər: Ġsaqov ġahin DadaŞ oğlu - 20 Yanvar Bakıfaciəsində həlak olmuŞ, Ġsaqov DadaŞ oğlu isə 1994-cü ildə Murov dağda şedən döyüŞlər zamanıqəhrəmanlıqla həlak olmuŞdur. 1990-cı ildə ermənilər kəndin adını dəyiŞərək Tsqut qoymuŞdular.Birinci Dünya Müharibəsində Sofulu camaatından 33 nəfəri cəbhəyə çağırılmıŞ, onlardan 17-si şeriyəqayıtmamıŞdır. 1938-ci ildən Sofulu kənd sakini Süleyman Ġmanov qolçomaq kimi tutularaq şüllələnmiŞ, onunoğlu Şahşəldi İmanov isə 1941-ci ildə qolçomaq ailəsi kimi öldürülmüŞdür. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Hacı Elbrus Abdullayevə təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.). Sofulu kəndi Sofulu kəndi Sisyan rayonunun əzəldən Azərbaycan türkləri yaŞayan kəndlərindən biridir. Sofulu kəndiSisyan rayonunun mərkəzindən 18 km cənub-qərbdə Dəstəkert kəndi ilə Murxuz kəndi arasında, Əyri çayın solsahilində yerləŞir. Sofulu və onun ətrafında bütün yer adları təmiz türk toponimləridir.Sofulu kəndinin adına XVII-XVIII əsrə aid mənbələrdə rast şəlinir. Sofulular qədim türk tayfası olub,adlı-sanlı Kənşərli tayfasının bir qoludur. V əsrdə Orta Asiyadan Qafqaza köç etmiŞ kənşərlilər cənubiQafqazın bir çox yerlərində məskunlaŞmıŞlar. Türk tayfalarının ikinci böyük köçünə aid olan kənşərlilərin QərbiAzərbaycana şəliŞindən sonra cənubi Qafqazın bir çox yerlərində Sofulu adı ilə bağlı kənd, oba və yaŞayıŞyerləri yaranmıŞdır. Belə ki, Cəbrayıl, Ağdam və Qafan rayonlarında Sofulu kəndi, Yevlax, Qarayazı, Qazax,Ağdam, eləcə də Orta Asiyada sofulularla bağlı çoxlu toponimlər indi də qalmaqdadır. Sofulu kəndinin yaŞı VII-VIII əsrə şedib çıxır. Kəndin Şimal-qərbində olan üst-üstə üç qat qəbirlərinqalıqları buna sübutdur.Sofulu kəndi 1918-ci ildə erməni daŞnakları tərəfindən dağıdılmıŞdır. 1918-ci ilin mart ayının ortalarında,axırıncı çərŞənbəyə bir həftə qalmıŞ, sübh tezdən ermənilər Sofulu kəndinə basqın etmiŞlər. Əhali şecə ikənkəndi tərk etmiŞdir. Kənddə qalanları isə ermənilər öldürmüŞlər. Qətlə yetirilmiŞ onlarla kənd sakinini doğrayıbquyuya tökmüŞlər. Kəndi tərk edənlərin əksəriyyəti özlərini qarlı Qırxlar dağına vurub, Naxçıvana qaçmağaçalıŞmıŞlar. Qarlı, çovğunlu şecədə yüzlərlə uŞaq və qoca yollarda Şaxtadan donaraq məhv olmuŞlar. Qarlı dağıaŞa bilənlər Naxçıvanda və bir sıra kəndlərində (Ləkətağ, Əbrəqunus və s.) məskunlaŞmıŞlar. Onların bir qismiSovet hakimiyyəti qurulandan sonra şeri qayıtmıŞdır.Həmin vaxtlarda Sofulu kəndinin yaxınlığında olan Qıvraq, ƏliŞar, Püsək kəndləri də tamamilədağıdılmıŞdır.Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bu kəndlərin qaçqın düŞmüŞ əhalisinin bir qismi şeri dönərək yenidənhəmin ərazilərdə məskunlaŞmıŞlar. DağıdılmıŞ kəndlərin hamısını bərpa etmək mümkün olmadığına şörə bu üçkəndin əhalisi 1930-cu ildə Sofulu kəndinə yaxın ərazilərə köçürülmüŞ və Sofulu kəndi adı altında birləŞmiŞlər.O dövrdən 1988-ci ilə qədər bu ad altında mövcud olmuŞlar. Sofulu kəndi üç mərhələdən ibarət idi. Kəndinyuxarısı Püsək, ortası ƏliŞar, aŞağısı Qıvraq adlanırdı.1918-ci ilə qədər Sofulu kəndi ilə Dəstəkert kəndi arasında böyük Armudlu kəndi mövcud olmuŞ, 1918-ciildə ermənilər tərəfindən dağıdılmıŞdır. Kənddən niŞanə olaraq uçuq ev yerləri və qəbiristanlıqlar son zamanlaraqədər qalırdı.Sofulu kəndi ilə Murxuz kəndi arasında yerləŞən Almalı kəndi də 1918-ci ildə ermənilər tərəfindəndağıdılmıŞ və bir daha bərpa olunmamıŞdır.Sofulu kəndinin Şimalında isə Bəybalı Azərbaycan kəndi də var idi ki, o kənd də 1918-ci ilin mart-aprel aylarında Andronikin daŞnak dəstələri tərəfindən dağıdılmıŞ, kəndin əhalisi məhv edilmiŞdir. Bəybalı kəndininniŞanələri olan uçulmuŞ ev yerləri və qəbiristanlıq son dövrlərə qədər qalırdı. Sofulu kəndində kolxoz 1930-cu ildə yaranmıŞdır. Ġlk sədri Əli Hüseynov olmuŞdur. Əli Hüseynovunyüksək bacarığı, dəmir intizam qaydası, mərdliyi, işidliyi nəticəsində müharibə illərində kənd camaatı aclığadüçar olmamıŞ, verilmiŞ öhdəliklər yüksək səviyyədə yerinə yetirilmiŞdir. Buna şörə də onu Moskvaya dəvətedib, bir çox orden və medallarla təltif etmiŞlər. Böyük Vətən müharibəsində Sofulu kəndindən 92 nəfər iŞtiraketmiŞdir. Onlardan 45 nəfər şeri qayıtmamıŞdır.Bu bölşədə ilk dəfə 1929-cu ildə ƏliŞar kəndində 2 sinifli məktəb açılmıŞ, Sofulu kəndinin uŞaqları da ilktəhsilini burada almıŞlar. 1931-ci ildə isə Sofulu kəndində 4 sinifli orta məktəb açılmıŞdır. Məktəbin direktoruHəsənov Kərim olmuŞdur. 1952-ci ildə Sofulu kəndində 8 illik məktəb açılmıŞdır. Əlaçı maarif xadimi adınalayiq şörülmüŞ Quliyev DadaŞ Məhəmməd oğlu 1988-ci ilədək bu məktəbin direktoru olmuŞdur.1988-ci ildə Sofulu kəndində 128 yaŞayıŞ evi olmuŞdur. 152 Şəxsi təsərrüfata malik bu kəndin əhalisininsayı son vaxtlarda kəskin Şəkildə azalmağa baŞlamıŞdır. Çünki 1948-52-ci ilin köçürmə siyasəti bu kənddə baŞtutmadığına şörə əhali iqtisadi və mənəvi təsirlərə məruz qalaraq tədricən Azərbaycanın bir sıra yerlərinəköçməyə baŞlamıŞdılar. Orta məktəbi bitirmiŞ şənclərin əksəriyyəti təhsil almaq üçün Azərbaycana şəlmiŞ vədaha kəndə qayıtmamıŞlar. Bu səbəbdən də 1959-cu ilin əhalinin siyahıya alınmasında kənddə 1916 nəfər qeydəalınmıŞdırsa, 1988-ci ildə əhalinin sayı 1124-ə enmiŞdir. 1988-ci ildə kənd məktəbində 380 Şaşird oxuyurdu.Sofulu kəndində bir sıra mədəni-maarif və sosial obyektlər var idi: kitabxana, klub, kənd sovetliyininidarə binası, tibb məntəqəsi, yeməkxana, mağaza, teleradio-ötürücüsü, 1980-cı ildə istifadəyə verilmiŞüçmərtəbəli, üçkorpuslu orta ümumtəhsil məktəbi və eləcə də köhnə məktəb binası. Yeni tikilmiŞ məktəb binasıSofulu kəndi ilə Murxuz kəndi arasında inŞa olunmuŞdu. Hər iki kənd bu məktəbdən istifadə edirdi. Məktəbmüasir tələblərə tam cavab verərək, hərtərəfli təchiz olunmuŞdu. Bina su qızdırıcıları ilə qızdırılırdı. Hər fənninöz xüsusi sinif otağı var idi.Kəndin içində çox qədim tarixə malik məscid olmuŞdur. Məscidin nəzdində Mollaxana fəaliyyətşöstərirmiŞ. Mollaxananın son öyrədicisi Hacı Ġsmayıl olmuŞdur. Sovet hakimiyyətinin 30-cu illərində buməscid dağıdılmıŞdır. Kəndin ətrafında bir çox yerlərdə üstü yazılı, qoç Şəkilli daŞlar mövcud idi. Sovet dövründə ermənilər rayondan şəlib bu qədim daŞları yük maŞınları ilə rayon mərkəzinə daŞıyırdılar.Kəndin Şimal-qərbində, 4 km aralıda əzəmətli "DaŞ qala" adı ilə tanınan müdafiə qalası vardı. ŞeyxƏfəndinin (Nişari) yaxın dostu olmuŞ Molla Qəyibin (Qeyib) qəbri və piri də Sofulu qəbiristanlığındadır.Sofulu kəndinin içində bir sıra bulaqlarla yanaŞı, kənd kənarında da çoxlu soyuq bulaqlar, eləcə dəmineral tərkibli qazlı-turŞ sulu bulaqlar da var idi. Bunlardan QoŞa bulaq, QaŞqa çeŞmə, Nəcəfalı bulağı,Zınqırovlu bulağı, Acı bulaq, Qurdlu bulaq və s. Sofulu kəndinin yanından Əyri çaya isə kiçik Püsək çayıtökülürdü. Kəndin 10 min hektardan çox əkin yerləri və alma, armud bağları var idi. Kəndin örüŞ yerləriCayca yurd, Mollu yaylağı, Böyük yer, Qurdlubulaq düzü, Əbdilli yurdu, Taravlı, Mağara şüneyi, Böyüktil, Yumuru til, ArxaŞan, Bəylik və s.Sofulu kəndində olan bütün toponimik adlar təmiz Azərbaycan türkcəsindədir. Məsələn: Şilənar dərə,ġor dərə, Qaratorpaq dərəsi, DaŞlı dərə, Saf dərə, Qırxlar dağı, QoŞqar dağı, Mağara şüneyi, Qəcirqayası, Motal qaya və s.1988-ci ilin sonlarında bütün Zənşəzur azərbaycanlıları kimi, Sofulu kəndinin camaatı da, öz dədə-babayurdlarını məcburi Şəkildə tərk etdilər. Kənd camaatının mal-heyvanı, ev əŞyaları əlindən alındı. 98 evdəyiŞilməmiŞ qaldı. Sofulu kəndinin camaatı hal-hazırda Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan və Minşəçevir Şəhərlərində,ġamaxı, Altıağac və Dəvəçi rayonlarında məskunlaŞmıŞlar. Zənşəzurun Niaqarası – Şəki Şəlaləsi.Qarabağ müharibəsində Sofulu kəndindən 3 nəfər -ƏmikiŞiyev Rza Mürvət oğlu, Vəliyev Vidadi XanıŞoğlu və Ağayarov Afaq Ağayar oğlu Şəhid olmuŞlar. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Əliyev Nikbin Rəhim oğlunatəŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Şəki kəndi
 Şəki kəndi Zənşəzurun ən qədim və ən böyük azərbaycanlı kəndlərindən biridir. Kəndin iki min ilə yaxınyaŞı olduğu şüman edilir. "Kitabi Dədə Qorqud"dakı ġöklü Məlik və Babəki AfŞinə satan Səhl ibn SumbatınŞəkili olduğunu söyləyən fikirlər də mövcuddur. Şəki adı eramızdan öncə VII əsrdə Qafqaza şəlmiŞ saktayfalarının adı ilə bağlıdır.ġəki kəndinin cənubunda, kənddən 700-800 m aralıda Darvaza döŞü (akademik Z. Bünyadov bu yeri"Darvazatəpə" adlandırır) deyilən bir təpəlikdə ġəki qalası olmuŞdur. Həmin qalanın qalıqları son vaxtlara qədərqalmaqda idi. Ġndiki ġəki kəndi XVIII əsrin sonlarına qədər orada yerləŞib. Mülahizələrə şörə ordan aŞağı düzəköçüb şələn adamlar qalanın adını kəndə qoyublar.Şəki kəndi Sisyan rayonunun mərkəzindən 5 km Şimal-qərbdə yerləŞir.Şəkidən 3 km Şərqdə Qızılcıq kəndi, 4 km Şimal-qərbdə isə erməni kəndi Ənşələvid yerləŞirdi.1988-ci ildə ġəkidə azərbaycanlı ailələrinin sayı 190, əhalisi isə 1930 nəfər olub.Kənddə böyük üçmərtəbəli məktəb,500 nəfərlik klub, kitabxana, idarə binası, poçt, tibb məntəqəsi, univermaq, iki ərzaq mağazası, məiŞət evi, əmanətkassası, su dəyirmanı, ATS və s. sosial və iaŞə obyektləri var idi. Kənddə 2 yerdə məscid olmuŞ, lakin 1918-ci ildə hər ikisi yandırılmıŞdır.Məscidlərin uçuqları son dövrlərə qədər qalırdı. Kəndin yaŞlı adamlarının dediyinə şörə məscidlərdən biri sünnü, dişəri Şiə məscidi olmuŞdur.Şəkidə olan qədim Alban kilsəsi 1975-ci ildə ermənilər tərəfindən dağıdıldı və onun yerində Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanlaraabidə qoydular.Kənd qəbiristanlığında kənddə hörmətlə adı çəkilən, böyük soy-kökə malik olan Seyid Mir Hüseynağanın şünbəzi var idi (1988-ci ildən sonra şünbəz də, qəbiristanlıq da dağıdılmıŞdır).MəŞhur QoŞundaŞ abidəsi ġəki kəndindən 3 km cənub-Şərq tərəfdədir. Kəndin cənub tərəfində yerləŞən"ġamaxı" deyilən bir qədim yaŞayıŞ yeri də var idi. Deyilənə şörə ġamaxı kəndi VIII-IX əsrlərdə salınmıŞ, ƏmirTeymurun qoŞunları tərəfindən isə yerlə yeksan edilmiŞdir. "ġamaxı"dan tapılmıŞ qədim qəbir daŞlarınınüzərində 800-cü illərə aid tarixin olduğu qeyd edilmiŞdir. Kəndin aŞağı hissəsindən onlarla bulağınbirləŞməsindən ġəki çayı əmələ şəlir ki, bu çay kənddən 1 km aŞağıda yerləŞən 36 min kv-lıq ġəki SES-niiŞlədir. Kənd ətrafında çoxlu bulaqlar Xor-xor bulaq Şüllü bulağı, Şözə bulağı, Təknəli bulağı, Şöy bulaq,Çınqıllı bulaq, Süddü bulaq, QoŞa şöl deyilən xırda şöl vardı.Dərələr: Vənş dərəsi, ġor dərə, Sel dərəsi, Qızılcıqla sərhəddə Ayı dərəsi.BaŞqa yer adları: Pirin döŞü, Ramazan düzü, Dəvə ölən, Dəvə boynu, Təpə arası, Örəncə (köhnəkənd yeri), BalaŞın çalası, Qaraxan-bəyli, Fərmanın quŞu, Almurad kahası, Cəfərin bağı, Xəlil kahası,Qızıl qaya (hündürlüyü 50 m-ə yaxın), Kaftar qaya və s.1918-ci il avqustun 15-də kəndin camaatı arpa biçini vaxtı Andronikin dəstəsinin qəfil hücumuna məruzqalmıŞ, xeyli tələfat vermiŞdir. Sağ qalan əhali əsasən Araz boyu rayonlarda (Qubadlı, Cəbrayıl, Füzuli)məskunlaŞmıŞlar. Kənddən 23 ailə Yevlaxa şəlmiŞ, 2-3 ailə ġəki rayonunun DaŞbulaq kəndinə, 2-3 ailə isəNaxçıvana köçmüŞdür. Bunlardan Yevlaxa və DaŞbulağa köçənlər şeri qayıtmamıŞdır. Araz qırağı yerləŞənəhalinin yarıdan çoxu yoluxucu xəstəliklərdən tələf olmuŞ, qalanı isə 1921-22-ci illərdə kəndə qayıtmıŞlar. Üçyüz təsərrüfatdan təxminən 150-si şeriyə dönməmiŞdir.Kənddə Sovet hökuməti qurulana qədər böyük ruhani məktəbi olub. Axund Ġsşəndər adlı Şəxs orada dərs deyərmiŞ. YaŞlıların dediyinə şörə yaylağa şələn tərəkəmələr yaylaqdan qayıdana qədər öz uŞaqlarını o məktəbəqoyarmıŞlar.Ġlk Sovet məktəbi 1928-ci ildə (4 illik) açılıb, Əhliman adlı Şəxs ilk direktor olub. Kolxoz 1930-32-ciillərdə qurulub ilk sədr Fətəliyev Həsənqulu olub. Kolxoz 1961-ci ildə Qızılcıq kolxozu ilə birləŞib, 1964-cüildə ayrılıb.Böyük Vətən Müharibəsində 300-dən çox Şəkili iŞtirak edib, bunlardan 125-i şeri qayıtmayıb.1930-40-cı illərdə Bəylərov QardaŞxan, onun qardaŞı Bəylərov Bəhmən Sovet hökumətinin əleyhdarlarıkimi təqib edilmiŞ, qaçaq düŞmüŞlər. Qaçaq QardaŞxan təkcə Zənşəzurda deyil, ətraf bölşələrdə də tanınmıŞ, özişidliyi ilə ad çıxarmıŞdır.Şəki kəndindən onlarla tanınmıŞ, elm və ictimai-siyasi xadimlər, əmək adamları çıxmıŞdır. Şörkəmli ədəbiyyatŞünas-alim, professor Əziz Şərif, Azərbaycan Milli-Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü KərimKərimov, professor, əməkdar elm xadimləri Kərəm Kərimov və Hüsü Kərimov, məŞhur "Zənşəzur"romanının müəllifi tanınmıŞ yazıçı Əyyub Abbasov, sosialist əməyi qəhrəmanları Əli Hüseynov, ġirvanCəfərov, Məhəmməd Şözəlov, Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuŞ Züleyxa Əliyeva, Sisyanrayon partiya komitəsinin 3-cü katibi Şüllər Babayeva Şəki kəndinin yetirmələridir.Şəki kəndi ermənilərlə qarıŞıq kənd olduğundan,1988-ci il Qarabağ separatizmi ilə bağlı hadisələr bu kənddə özünü çox qabarıq Şəkildə şöstərmiŞdir. 1988-ci ilin fevral ayından baŞlayaraq, Şəkidə ermənilər tez-tezantiazərbaycan mitinqləri təŞkil edir, azərbaycanlıları qorxudur, təhqir edir, söyür, evlərini daŞlayır, malheyvanınıoğurlayır və s. təzyiqlərə məruz qoyurdular. Həmin ilin mayından baŞlayaraq, ġəi azərbaycanlılarıtədriclə köçüb şetməyə baŞladılar. Noyabrın sonları Şəkililərin öz ata-baba yurdlarında yaŞadıqları axırıncışünlər olmuŞdur. Noyabrın 24-dən 25-nə keçən şecə ġəki camaatı Kilsəli dağını aŞaraq, Laçın rayonunun Minkənd kəndinə şetmiŞlər. Qarlı dağ aŞırımını aŞarkən ġəki sakini Namazova ġahnisə Əziz qızı qar uçqununa düŞmüŞ, onun donmuŞ meyiti yalnız 1989-cu ilin yazında tapılmıŞdır. Dişər Şəkili qadınlar Sadıqova Xalis vəonun qızı Sadıqova Şülü don vurmadan sonra ölmüŞlər.ġəki camaatı hal-hazırda Naxçıvan, Bakı, Sumqayıt, Şəncə, ġəki, Minşəçevir və s. Şəhər və rayonlardaməskunlaŞmıŞlar. ġəkinin övladları Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda şedən döyüŞlərdə fəal surətdə iŞtiraketmiŞ və 5 nəfər Şəhid (Litvin Babayev, Ġsrafil Səfərov, Xəqani Abbasov, Etibar Abbasov, Ġlham Tağıyev)vermiŞlər. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Abbasov Yamən Ġsmayıl oğlunatəŞəkkürümüzü bildiririk- müəll.).
Urud kəndi
Siz Urud kəndində olmusunuz? Çox gözəl kənddir.
Heydər ƏLİYEV  Qafqazda ən qədim yaŞayıŞ məntəqələrindən biri hesab edilən Urud kəndi Sisyan rayon mərkəzindən 15 km. Şərqdə, Bazar çayın sol sahilində Vağudi kəndi ilə ġam qəsəbəsinin arasında, dəniz səviyyəsindən 1400 m. yüksəklikdə yerləŞir. Van-xan döyüş qabağı yanındakı Camuxadan soruşdu:- Temuçinin əsas döyüşçüləri kimlərdir?O cavab verdi: - İki tayfa - Urud və Manqut - onun ən yaxşı döyüşçüləridirlər; onlar əlbəyaxa döyüşdəözlərini itirmirlər, uşaqlıqdan nizə və qılınc oynatmağı öyrənmişlər, onların bayraqları ya rənşbərənş, ya daqaradır. Onlarla qarşılaşanda ehtiyatlı olmaq lazımdır. ("Ümumdünya Tarixi").Urud sözü indiyədək, təəssüf ki, nə dilçilərin, nə də tarixçilərin diqqətini özünə cəlb etməmiŞdir.Sözün mənasına şəldikdə çoxları bunu ilk baxıŞda sadə hesab edərək fars sözü "RUD"la əlaqələndirirlər.Urud kəndindən Bazar çayının keçdiyinə şörə və farsca çaya "rud" deyildiyindən fikrin doğruluğu ilk baxıŞdaadamı inandırır. Lakin "Urud" toponiminin bu cür izahını aŞağıdakı səbəblərdən məqbul hesab etmək doğrudeyildir.1. Bazar çayı öz axarı boyunca bir çox yaŞayıŞ məntəqəsindən keçməsinə baxmayaraq, bu məntəqələrinheç biri çay adı ilə adlanmır. 2. Farsca, hətta Ġranda belə heç bir yaŞayıŞ məntəqəsi eləcə "rud" - "çay" deyilib adlandırılmır, baŞqa birtoponim (yaxud oykonim) qoŞması ilə birşə adlandırılır (Tənşərud, Dərəvərud, Balharud və s.).3. Bu ərazidə heç vaxt farslar yaŞamadıqları və ətraf məntəqələrin heç birinin adı farsca olmadığı haldaUrud kəndinin adının fars sözü olması inandırıcı deyildir. 4. Bu ərazidəki yaŞayıŞ məntəqələrinin hamısının adı türk, alban mənŞəli olduğu halda, tək bircə "Urud"adının farsca olması – yəni burada yaŞayan əhalininfarslara qədər öz kəndlərinə ad qoymaması, eləcə də şəlmə sözün yerli sözü aradan sıxıŞdırıb çıxarması ehtimalıinandırıcı deyildir.Fikrimcə, Urud toponiminin mənasını sözün kökü "UR"da axtarmaq lazımdır. Ural, Urmiya, Urartu,Uruk, Urfa, Urşənc yer adlarında, IV əsr Alban hökmdarı Urnayrın və Salur Qazan xanın oğlu Uruzunadlarındakı "UR" kökünün olması və bu sözlərin hamısının min ildən yuxarı (ən azı) yaŞı olmasını nəzərə alaraqUrud toponiminin mənası haqqında aŞağıdakı ehtimalı irəli sürmək olar:Aydın Məmmədova (eləcə də dişər tədqiqatçılara) şörə "UR" sözü Şumerlərdə (qədim türklərdə urq qarŞılığı Şəklində) dam, örtük, eyvan, terras (yer səthinin bir-birinin üstündə yerləŞən üfüqi və ya bir qədərmeyilli çıxıq hissəsi) mənalarında iŞlədilmiŞdir (Çox şüman ki, Ural sözü də bu anlamda hündürlük, ucalıq,qabarıqlıq anlamındadır.). Urud kəndinin əvvəllər (təxminən 14-15-ci əsrlərədək) yalnız Urud qalasından ibarətolduğunu və qalanın həm yerləŞdiyi yerin, həm də özünün terraslar formasında olduğunu nəzərə aldıqda Urudsözünün "UR" mənŞəli olması daha inandırıcı şörünər.Əşər miladdan əvvəlki Albaniya ərazisində kaspi, uti, lük, qel, leq, mard, qarqar, sodi, udin tayfaları iləyanaŞı, UD tayfalarının da yaŞadığını qeyd edən Ptolomeyə istinad etsək, onda "Urud" toponimi UDların evi,UDların damı, yaxud terrasda yaŞayan UDlar mənasında izah oluna bilər.Udlarla bağlı bir fikri də qeyd etmək lazımdır ki, Urud kəndinin yaxınlığında yerləŞən, Sisyanın daha ikiqədim kəndinin - Vağudi və Ağudi kəndlərinin də adı "UD"la bağlıdır; çox şüman ki, bu kəndlərin də ilkin adı"UD"la bitərək VağUD və AğUD Şəklində olmuŞdur. Qeyd etmək yerinə düŞərdi ki, Urudla bir arealda yerləŞənbir sıra dişər kəndlərin də UD bağlılığı vardır (Sisyanda Pirnəqut, Qafanda QovŞud, Kurud, Hünüt, Ġrəvanxanlığının Sürməli mahalında UrutmuŞ, Dağlıq Qarabağda Hadrud, orta əsrlər Naxçıvanda ġurut, OrdubaddaBührüd yaŞayıŞ məntəqələri və s.).Urud sözünün böyük türk hərbi xadimi, cahanşir Çinşiz xanla əlaqəsini ehtimal etməyə əsas verən fikirlərdə mövcuddur. Belə ki, Çinşizin ana xətti ilə yaxın qohumları olan uyğur kökənli urut və manqut tayfaları onunBöyük Çölün xanı seçilməsində (1207) yaxından iŞtirak etmiŞ və sona qədər Çinşizə sədaqətli olmuŞlar. Urutlarvə manqutlar son dərəcə döyüŞkən və cənşavər bir tayfa kimi tanınmıŞ, Çinşiz xanın Qafqaz yürüŞündə öndəstədə olmuŞlar.Urud kəndinin adına ilk dəfə XV əsrə aid mənbələrdə rast şəlinir. Urud kəndi 500 ilə yaxın bir müddətdəbölşədə nahiyə mərkəzi kimi fəaliyyət şöstərmiŞdir. 1593-cü ildə tərtib edilmiŞ, "Urud və Ġskəndər qalasılivalarının müfəssəl dəftəri"ndə Urud livasının Urud, Şığı, Muğancıq və Zənşəzur nahiyələrindən ibarət olduğuvə bu nahiyələrdə 104 kənd və 5 məzrə qeydə alındığı şöstərilir. Hal-hazırda Ankara arxivlərində saxlanılanZənşəzur bölşəsinin öyrənilməsi üçün xüsusi əhəmiyyəti olan bu nadir sənədə şörə 1593-cü ildə Urud kəndindəaŞağıdakı mülk sahibləri yaŞamıŞlar: Təvəkşül Abdin oğlu - bennak Badi Təvəkkül oğlu - subay Mehdiqulu Heydər oğlu - bennak Yaqub Abdin oğlu - bennak Seyran Abdin oğlu - bennak Muradi SultanŞah oğlu - bennak Mənsur Murad oğlu - bennak Ağalar Abdin oğlu - bennak Əxican Abdin oğlu - bennak Qəniqulu Əmir oğlu - bennak Urud kəndi Zənşəzurda ən qədim yaŞayıŞ məskənlərindən biri olmuŞdur. Kəndin adının IX-X əsr ərəbmənbələrində "Rud-ər-Rud" Şəklində çəkilməsi, buradakı Babək qalasının (VII əsr) mövcudluğu, orta əsrlərəməxsus Alban qəbiristanlığı, Baydar kahası və s. tarixi abidələr bu kəndin qədimliyindən xəbər verən tarixi faktlardır. XV-XVIII əsrə aid Matenadaran sənədlərində Urud kəndinin qəza, nahiyə mərkəzi kimi adınınçəkilməsi, XVI-XVII əsrlərə aid Osmanlı arxivlərindəki sənədlərdə Urud kəndinin liva, nahiyə mərkəzikimi qeyd olunması bu kəndin hələ orta əsrlərdən bölşədə inzibati mərkəz kimi tanınmasını göstərir.Yuxarıda qeyd edilən faktlar və sənədlər barəsində kitabın əvvəlki fəsillərində ətraflı danıŞıldığını nəzərə alaraq, burada həmin məsələləri təkrar etməyəcəyik.Bazar çayı Urud kəndinin içərisi ilə axaraq, kəndin bağlarını, əkin sahələrini iki yerə bölürdü. Urudunərazisində Bazar çaya iki iri su axan qovuŞurdu; yeni körpüdən bir az yuxarıda bol sulu "Zor-zor" bulağı və onaqovuŞan onlarca xırda çeŞmələrin suları, bir də köhnə körpünün şözündə, Bədir qayasının ayağında kəndin aŞağıhissəsinin bütün bulaqlarını və su axarlarını özündə birləŞdirən "Qara su" arxı."Zor-zor" bulağı - hünəri adına yaraŞan şur, sop-soyuq, dumduru ilahi çeŞməsi. Mən ilk dəfə "Koroğlu"dastanını eŞidəndə sehrli atın dəryadan çıxıb Alı kiŞinin ilxısına qarıŞdığı yeri "Zor-Zor" bulağın dəhnəsi kimitəsəvvür edirdim və indinin özündə də o təsəvvür məni tərk etməyib. "Zor-zor"un suyu ilə Urudun və qonŞuVağədi kəndinin bağ-bostanları sulanırdı. 1970-ci ilin əvvəllərində "Zor-zor"un şözündən kəndə iri boru kəməri çəkilmiŞ və demək olar ki, bütün evlərə Şaxələnən kəmərlə kənd büsbütün içməli su ilə təchiz olunmuŞdu."ġor bulaq" – kəndin yuxarı (Şimal-qərb) hissəsində, Pürül bağları tərəfdə iri şil kahanın içindən qaynayıbaxırdı. Şil qatlarının içindən qaynadığına şörə tamı Şor dadırdı. "Dəyirman arxı" - kəndin ayağında, Bağların qurtaracağından axan bol sulu bulaq idi. Suyun üstündə hələ100 il əvvəl dəyirman tikilmiŞdi və adı bu tikili ilə bağlı idi. Bu dəyirmanda Urudun və qonŞu azərbaycanlıkəndlərinin camaatı əmək şününə aldıqları taxılını növbə ilə üyüdür, bütün qıŞ üçün ruzi tədarük edirdilər.Bunlardan savayı, kəndin xeyli sayda irili-xırdalı çeŞmələri və bulaqları var idi: "Cəfər bulağı", "Qarğabulağı", "Hamam bulağı", "Baldırqanlı bulaq", "Kəklik bulağı", "Soltan bulağı", "Qara bulaq" və s.Ġsti Su - Urudun simvollarından biri idi. Fəvvarə ilə yerin dərin qatlarından çıxan bu təbii dərman bir neçənöv mineral süxurların arasından qaynadığına şörə tərkibində həmin mineralların və onlarca mikroelementlərinmüəyyən (əslində bizim üçün qeyri-müəyyən) nisbətdə toplanması nəticəsində böyük müalicəvi əhəmiyyətdaŞıyırdı. "Ġsti su"yun tərkibində dəmir, mis, kobalt və s. əlvan metalların olması səbəbindən ətrafdakı daŞlarkəklik dırnağı kimi narıncı xınayla xınalanmıŞdı. Hərarəti 45-50°C dərəcə, bir qədər turŞ dadlı və bir qədərkükürd qoxulu bu təbiət möcüzəsi minlərlə mədə - bağırsaq, əzələ-oynaq, əsəb ruhi və dişər qəbildən olanxəstələrə Şəfa vermiŞdi.Urudlu üçün almaşelin də, karvalolun da, reopirinin də, eleniumun da və s. onlarla əcaib-qəraib sözlərinhəm bir baŞa, həm də dolayısı mənada tərcüməsi eləcə "ĠSTĠ SU" demək idi.Urudluların uzun illər tək bircə apteki olmuŞdu; bağayarpağı, kəklik otu, dağ nanəsi, quŞ əppəyi,əmənkömənci, mərəvcə, çaŞır, qıppığan, yemlik, qazayağı, quzu qulağı, çobanyastığı və s. dərmanları yetiŞdirənana təbiət və "Ġsti su". Bu mənada urudlular dərdin də, dərmanın da yalnız Allahın əlində olması inamlarında empirik mənada da, fəlsəfi mənada da haqlı idilər."Ġsti su" yerin dərin qatlarında şedən naməlum proseslərin və yerin üstündəkilərin məlum naqis əməllərinəticəsində bir neçə dəfə öz yerini dəyiŞmiŞdi. Ġlk əvvəllər Bədir qayasının yanından, sonralar "Ada bağı"ndan,lap son illərdə isə Bazar çayın qırağında, kolxozun qaracının ərazisindən fəvvarə vurub çıxmağa məcbur edilmiŞ"Ġsti su" xüsusən yay aylarında qadınlı-kiŞili bütün kənd camaatının və qonaqların, hətta ancaq bu məqsədləətraf kəndlərdən və qonŞuluqdakı Naxçıvandan, Laçından, Qubadlıdan, Qafandan, Şorusdan şələnlərin müalicəvə istirahət şuŞəsinə çevrilərdi. rud ta bineyi-qədimdən bağlı-meyvəli kənd kimi tanınmıŞdır. Urud bağlarında cəviz, alma, armud,Şaftalı, ərik, şilas, şilənar, alça, şavalı, tut, heyva, bəzi həyətlərdə üzüm becərilər, yaxŞı da bar verərdi.Urud meyvələrinin və ağaclarının Şahı, sözsüz ki, CƏVĠZ sayılırdı. 250-300 yaŞı olan azman 3-4 m-likdiametri, 50-70 m. hündürlüyü olan, hər çırpımda 6-8 kisə məhsul verən Şaqqalı cəviz ağaclarının, Şübhəsiz ki,Şahlıq etməyə hər cür əsası var idi.Urud qalasının dalında, ġam yolundan yuxarı ilk örüŞ yeri "Taxtalar" sayılırdı. Burada və burdanyuxarıdakı "Pambıqlı" deyilən yerdə 30-cu illərdə eksperiment kimi bir neçə "taxt" pambıq əkilmiŞ, nəticəsiolaraq isə yuxarıda şöstərilən adlar yaranmıŞdı.Taxtalardan örüŞ yeri iki istiqamətdə haçalanırdı: 1). Bazar çay sırası ilə kəndə baxan yal - "BənövŞəli dərə", "Sarı şüney", "Çömçə yer", "Armudlu dərə","Ġy itən". 2). Taxtalardan yalın Ġrmis və Bəhrülü meŞələrinə baxan üzü Təşəzür, Dövlət çedi. Kənd ətrafı örüŞ yerləri də var idi ki, burada da əsasən, həmin məhəllənin qoyun-quzusu, qazı-ördəyi,toyuq-cücəsi otlayırdı. Bu örüŞlər qəbiristanlıqdan baŞlayaraq belə sıralanırdı: Qara qaya, Şur-şur, ġirvanəkən,Çadır daŞ, Ağ yastan, Ġlan qayası və Vəli qayası.Urud ta bina olandan çörəkli kənd olmuŞdur. Çörəyi daŞdan çıxsa da (kənd çox daŞlı yerdə olduğundanəkin yerlərinin altı da, üstü də daŞ idi və adətən, yer əkilməmiŞdən əvvəl onun daŞının arıtlanması lazım idi ki,bu da olduqca ağır və yorucu bir iŞ idi.), urudlular cütçülüyü, əkinçiliyi öz dədə-baba sənəti kimi həmiŞəqiymətləndirmiŞ və qoruyub saxlamıŞlar."Bir öküzlü ilə bir oğullunun ürəyində yağ olmaz", "Öküz öldü, ortaq ayrıldı", "Əppək atdıq-it tutduq", "xıŞın kötüyə dirənsin", "təndir torpağı", "vəl"," xıŞ", "kotan", "cüt", "samı", "hodax" və s. kimi zərb-məsəllərin,bədduaların, ifadələrin və sözlərin urudluların leksikonunda çox şeniŞ yayılması və şenetik yaddaŞa verilərək,bu şün də iŞlədilməsi əkinçiliyin bu kəndin taleyində mühüm yer tutduğuna və böyük tarixi keçmiŞə malikolduğuna sübutdur.Əkin sahələri kimi "AŞağı və Yuxarı Meydanlar" (qəbiristanlığın üstü), "üçtəpələr", "Bitli bulaq", "Şüllüyurdu" yerləri istifadə olunurdu. Burada arpa, buğda, qismən xəŞə əkilirdi.Kəndin əsas məhəllələri bunlar idi: "Vəli qayası məhləsi", "ġor bulaq məhləsi","Çökəklər məhləsi","ġirvan əkən məhləsi", "Təzə məhlə", "AŞağı məhlə", "Orta məhlə".1950-ci illərdə Urudda yaŞayıŞ evlərinin sonuncu nəsli-ikimərtəbəli evlər tikilməyə baŞladı. 1988-ci ilindeportasiyasına qədər (tək-tük adamı çıxmaq Şərtilə) Urudda demək olar ki, hamı elektrikləŞdirilmiŞ,telefonlaŞdırılmıŞ, kömür sobası və ya suisitmə sistemi ilə qızdırılan, isti-soyuq su sistemi, ayrıca mətbəxi,hamamı, yardımçı təsərrüfat tikililəri olan ikimərtəbəli evlərdə yaŞayırdı.Urudda hər evin yanında böyük bağ və bostan sahəsi var idi, hər həyət qonŞu həyətdən və yoldan 70-ciillərə qədər yumru daŞlardan hörülmüŞ enli divarlar və divarın üstündəki çəpərlə ayrılardı. 70-ci illərdənbaŞlayaraq, daŞ hörşülü divarlar ensiz beton hasarlar və hasarın üstündən çəkilən metal torlarla əvəz edilmiŞdi.Hasarlar iri ikitaylı dəmir darvazalarla tamamlanırdı.1918-ci ilin avqustunda Urud camaatı Hacallıda yaylaqda idi (elə yaylaqda olmağı bu kəndi böyükqırğından qurtarmıŞdı). DaŞnakların kəndi dağıtması xəbərini alan yaylaq əhli Hacallıdan "Qannıca" yaylağına,oradan "Qara şöl"ə enərək Laçına şəldi.Qohum-qardaŞ biri-birini axtardı, soraq aldı, soraq verdi, tapılan tapıldı, tapılmayanın da şünahı naqiszamanın axsaq ayağına yazıldı."Dərd şələndə batmannan şəlir" - deyiblər. Çalbayırın çölündə təzəcə toxtayan qaçqın köçünü yeni birbəla - TAUN yaxaladı. Ailələr ev-ev, çadır-çadır batdı. Bir neçə həftənin içində yüzlərlə adam qırıldı,meyitlərini basdırmağa yer tapmayan qaçqın camaat kütləvi psixoz vəziyyətinə düŞdü, hər kəs baŞını şötürüb biryana qaçdı. Camaatın bir hissəsi Laçının Zabıx kəndinə, bir hissəsi Qubadlının Mahmudlu kəndinə, bir hissəsi Zənşilanın Ağalı kəndinə, bir qalanı isə Cəbrayılın DaŞkəsən kəndinə pənah apardı və bu kəndlərdə 1922-23-cüillərədək yaŞadılar.Sovet hökuməti qurulduqdan sonra 1922-23-cü illərdə vardan - yoxdan çıxmıŞ, daŞnak qırğınlarını vətalanlarını yaŞamıŞ, qaçqınlığın, vətənsizliyin zillətini çəkmiŞ Urud camaatı yavaŞ-yavaŞ doğma yurda dönərəkşün-şüzəranını qurmağa baŞladı. Əkinlər yenidən əkildi, bağlar təzələndi, mal-qoyun çoxalmağa baŞladı.Camaat təzəcə dirçəlməyə baŞlayırdı ki, kolxoz oyunu ortaya atıldı. Əvvəlcə yalnız könüllülük əsasında qurulmağı tövsiyə edilən bu yeni təsərrüfat formasının özülü Urudda 1929 - cu ildə qoyuldu, kəndin sayılıbseçilənkiŞilərindən olan Ġskəndərov Salman Ġskəndər oğlu cəmi 7 üzvü olan Urud kolxozunun ilk idarəheyətinin sədri seçildi.Kolxoz kasıbların ümidini doğrultmadı, bir ildə heç bir müvəffəqiyyət qazanmadı və 1930-cu ildə özözünədağıldı. Ancaq Sovet hökuməti də tutduğunu buraxan korlardan deyildi və dovŞanı araba ilə tuturdu. Birildən sonra daha mütərəqqi forma - Artel təŞkil olundu.Hökumətin maliyyə və təsərrüfat vasitələri ilə köməklik şöstərdiyi artel ilk əvvəllər müəyyən uğurlarqazandı və camaatın əksəriyyəti artelə üzv yazıldı. Şəncəliyev Məhəmmədəli Məhərrəm oğlu artelin sədri oldu.Ancaq Sovet hökuməti arteli tək təsərrüfatdan kolxoza keçid mərhələsi kimi nəzərdə tutmuŞdu və 1935-ciildə artelə verdiyi kreditləri yüksək faizlə şeri istəməklə və artelin şəlirinə yüksək verşi qoymaqla artelüzvlərini "könüllü" ərizə yazıb kolxoza şirməyə vadar etdilər.Urudda on altıncı əsrin axırlarından molla məktəbi, 1905 - ci ildən isə 4 siniflik rus-tatar məktəbi (Şkol)fəaliyyət şöstərmiŞdir. Əsrin əvvəllərində çox da böyük olmayan bir dağ kəndində dünyəvi təmayüllü rus-tatarməktəbinin açılması çox böyük bir uğur idi və Nəcəfdə Ali Ruhani təhsil almıŞ, elmi, mədəni, ictimaiproseslərdən fəal baŞ açan və iŞtirak edən Urudlu ziyalılar Molla Bağırın, Molla Fətullahın, Mirzə Hüseynin,Mirzə Səmədin öz həmyerliləri qarŞısında misilsiz xidmətinin nəticəsi idi. Bu məktəb 1918-ci ilə qədər fəaliyyətşöstərmiŞ, onlarca Urudlu və ətraf kəndlərdən olan uŞağın təhsil almasın və sonrakı inkiŞafına şüclü təkanvermiŞdir.Urudda 1925-ci ildə ilk 4 siniflik sovet məktəbi açıldı. Şəncəliyev Məhəmmədəli Məhərrəm oğluməktəbin müdiri təyin edildi. Məhərrəmov Nurməmməd, Cəfərov Bəhrəm, ġahverənov Yusifəli, Hüseynmüəllim, onlardan bir az sonra Quliyeva Hafizə ilk kənd müəllimləri olaraq urudluların həm şündüz, həm şecəkurslarında təhsil alaraq cəhalət qaranlığından ellikcə çıxmaları üçün əllərindən şələni etmiŞlər. Urudda ikincidünya müharibəsindən sonra səkkiz illik, 1978-ci ildə isə orta məktəb açılmıŞdır.Ötən əsrin axırları, bu əsrin iki onilliyində yaŞamıŞ və şeniŞ ictimai - siyasi, maarifçi fəaliyyəti ilə diqqəti cəlb edən Urud ziyalılarından Molla Fətullahın, Molla Bağırın, Molla Səmih bəyin, Mirzə Hüseynin, MəmmədSadıq Aranın (Mirzə Sadığın), Əbdülmanaf Hacıyevin adlarını çəkmək olar.Urud kəndi Azərbaycan elminə 40-dan çox alim vermiŞdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasınınmüxbir üzvləri Sabir Hacıyev, Vladimir Tahirov və Yaqub Yolçuyev Urud kəndindəndirlər.Onu da qeyd etmək yerinə düŞərdi ki, Ermənistan SSR tarixində yeşanə KP MK Siyasi büro üzvü,Ermənistan KP MK-nın ideoloşiya üzrə katibi, Yerevan Şəhər Partiya komitəsinin birinci katibi, Azərbaycan KPMK-da ideoloşiya Şöbəsinin müdiri, Marksizm-Leninizm Ġnstitutunun direktoru iŞləmiŞ tarix elmləri doktoruMəmməd Salman oğlu Ġskəndərov Urud kəndində doğulub böyümüŞdür.1988-ci ilə qədər Urudda 115 ev var idi və bu evlərdə 1000-ə qədər adam yaŞayırdı. Deportasiya zamanıbu evlərin bir qismi Bakıda, Sumqayıtda yaŞayan ermənilərin evləri ilə dəyiŞdirildi, bir qismi çox ucuz qiymətə(5-6 min rubl.) Sisyan ermənilərinə satıldı, bir hissəsi isə əvəzsiz olaraq yağıya qaldı.Böyük Vətən müharibəsində Urud kəndindən 55 nəfər iŞtirak etmiŞ, onlardan 30 nəfəri şeriyəqayıtmamıŞdır. Qarabağ uğrunda şedən döyüŞlərdə qəhrəmanlıqlar şöstərib Şəhidlik zirvəsinə ucalan AzərbaycanınMilli Qəhrəmanları Aqil Quliyev və Fəxrəddin Nəcəfov, Şəhid oğullarımız Ramin Abdullayev, SərxanHəsənov, Vaqif Tahirov, Cahanşir Kərimov, Fariz Şəncəliyev, Vüqar ġahverənov Urud kəndinin yetirmələridirlər. Sisiyan Sisiyan (Qarakilsə) az.wikipedia.org/wiki/Qarakilsə Tarixi Qarakilsə - Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan Respublikası) Zəngəzur mahalı ərazisində rayon. Qarakilsə rayonu 1930-cu il sentyabrın 9-da yaradılıb. 1940-cı il martın 2-nə qədər Qarakilsə rayonu, həmin tarixdən etibarən isə Sisiyan rayonu adlandırılıb. Ərazisi 1719 kv. km-dir. Rayon mərkəzi Qarakilsə (dəyişdirilmiş adı Sisiyan) şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvan şəhərinə qədər olan məsafə 217 km-dir.[1] Coğrafi mövqeyi Coğrafi vəziyyətinə görə Qarakilsə rayonu dörd tərəfdən Zəngəzur və Bərgüşad silsilələri və Sünik yaylası ilə əhatə olunub. Bazarçay çayı rayon boyu axıb gedir. İri yaşayış məntəqələri Qarakilsənin 1988-ci ilə kimi azərbaycanlıların yaşadıqları və həmin il tərk etməyə məcbur olduqları yaşayış məntəqələri: Qızılcıq, Sofulu, Murğuz,Şıxlar, Ağüdü, Bağüdü, Urud, Ərəfsə, Comərdli, Dəstəgird, Şəki. Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət heyətinin müxtəlif fərmanları ilə rayon üzrə dəyişdirilmiş tarixi yer adları: Qədim türk adı
İndiki adı
Dəyişdirilmə tarixi Alılı Salavard 03.01.1935 Şıxlar Qızılşəfəq 02.03.1940 Qarakilsə Sisiyan 02.03.1940 Şenadağ Lernaşan 02.03.1940 Məliklər Spandaryan 04.05.1930 Dərəbas Darbas 10.09.1946 Saybalı Sarnakuk 10.09.1946 Məzrə Bartsravan 10.09.1946 Ağkənd Aşotavan 17.04.1948 Ərəfsə Arevis 03.07.1968 Təzəkənd Tasik 03.07.1968 Urud Varotan 03.07.1968 Maddi-mədəni irsi Qarakilsə bölgəsinin çox böyük tarixi var. Burada alban mədəniyyətinə məxsus çoxlu abidə yerləşir. Təəssüf ki, həmin abidələrdənermənilər öz tarixlərini daha qədimə aparmaq üçün istifadə edirlər. Məsələn, Urud kəndi ərazisindəki qoç heykəlləri bütün dünyaya "ermənilərin daş dövrü abidəsi" kimi təqdim olunur. Ermənilər Qərbi Azərbaycan torpaqlarındakı qəbristanlıqlarda orta əsr Azərbaycan ustaları, bədii daşyonma sənətkarları tərəfindən yaradılmış daş qoç və qoyun heykəllərini daşıyaraq İrəvan şəhərinə aparmış, onların üstündə həkk edilmiş - Azərbaycan xalqına məxsus kitabə və təsvirləri məhv edərək erməniləşdirmişlər. Qarakilisə rayonunun Urud kəndindən aparılmış qoç heykəllərin aqibəti də bu cür olmuşdur. Qədim Azərbaycan torpağı olan Qərbi Azərbaycan ərazisinin tarixi, mədəni, dini, memarlıq abidələri ilə zəngin bir bölgə - Zəngəzur mahalının Qarakilsə rayonu ərazisindəki eramızdan əvvəl II minilliyə aid Qoşundaş tikili qalıqlarını, Zəngəzurun Səlim keçidi adlanan yerdə tikilmiş karvansaranı, Qaraqoyunlu dövlətində çuxur-Səəd əmirlərinə aid Cəfərabad türbəsini, XIX əsrin sonunda 8-ci imam Rzanın nəvəsi Mir Davudun və Qara Vəli kəndində Seyid Əhmədin məqbərələrini qeyd etmək olar. Azərbaycanın sözügedən bölgəsində çoxlu sayda müqədəs inanc obyektləri olmuşdur. XX əsrin əvvəlində Zəngəzur və İrəvanquberniyasında 391 məscid fəaliyyət göstərirdi. Eramızdan əvvəl V-II minilliklərə aid Soyuqbulaq və Qarakilsə qayaüstü təsvirləri ilə Qobustan və Altaydakı qayaüstü təsvirlər arasındakı oxşarlıq, Nüvədi-Qarqadaşı yazıları ilə Orxan-Yenisey kitabələrinin dil və əlifba eyniliyi, qədim saray, qala və məbədlərin müxtəlif tarixi mənbələrdə əbədiləşən adları bu ərazilərin ən qədim dövrlərdən üzü bəri türk-oğuz boylarının ana yurdu olduğuna heç bir şübhə yeri qoymur. Kompleks antropoloji-arxeoloji tarixi tədqiqatlar göstərir ki, Cənubi Qafqaz regionunda heç vaxt erməni dövləti olmayıb. Hətta açılan qədim qəbirlərdəki insanların kəllə sümükləri də bu ərazidəki etnosların yalnız türk-oğuz tayfaları olduğunu sübut edir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Qafqaz ərazisində ermənilərə aid heç bir mədəniyyət abidəsi tapılmayıb. |
Комментариев нет:
Отправить комментарий