QAFAN
Zəngəzurda azərbaycanlıların tarixən ən geniş məskunlaşdığı rayon Qafan (hazırda Kapan) rayonu sayılır. Zəngəzur Ermənistana verildikdən sonra Qafan rayonu inzibati ərazi kimi 1930-cu il sentyabrın 9-da təşkil olunmuşdur. Qafan rayonu Sisyan, Gorus, Meğri və Zəngilan rayonları ilə həmsərhəddir. Ərazisi 1345 km2 təşkil edir, əhalinin orta sıxlığı 1988-ci ildə hər km2 - 22 nəfər, Qafan şəhərində 300 nəfər təşkil etmişdir.
Təbiəti
Qafan rayonu Zənşəzurun cənub hissəsində yerləşən, sıldırımlı qayalar, sərt uçurumlar, sıx meşələr, keçilməz çılpaq dağlar, bir-birini kəsib keçən dərin dərələr diyarıdır. şimalda Bərguşad, cənubda Meğri dağ silsiləsi, Şərqdə Xüstub zirvəsi (3202 m.) ilə əhatə olunmuşdur. Oxçu çayının orta axını və Xüstub zirvəsinin Şərq hissəsində Qafan çökəkliyi yerləşir. Xüstub dağının hər tərəfində özünəməxsus gözəl, dağətəyi çəmənliklər, meşəli yamaclar, güneyli-quzeyli otlaqlar, kolluqlar, şöz oxşayan vadilər, vadilərdən qalxıb dikələn təpələr bu dağlıq rayonun gözəlliyini daha da əsrarəngiz edir. Qafanın təkrarsız təbiəti və bitkilər aləmi çox qədimlərdən səyyah və tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Hələ XIV əsrdə tanınmış İran alimi və salnaməçisi Fəzlullah Rəşidəddin özünün "Ahsar və əhya" ("Təsir və dirçəliŞ") əsərində yazırdı: "Ərcəvan bəzək ağacıdır, Naxçıvan vilayətinin Qafan dağlarında və İsfahanda çoxdur" (səh. 67). "Zoğal ağacı gavalı ağacına bənzərdir; Naxçıvan vilayətinə aid olan Qafanda, Gəncənin və Gürcüstanın bəzi vilayətlərində bitir" (səh. 46). Bu yazıda iki fikir diqqəti cəlb edir: Qafanın orta əsr təbiətinə dair informasiya və Qafanın Naxçıvan vilayətinə aid olması.
Zənşəzurdakı ən uca dağ zirvəsi - Qapıcıq (3904 m) zirvəsi də Qafan rayonunun ərazisindədir. Rayon ərazisinin 25%-dən çoxunu dağ aşırımları və qayalıqlar təşkil edir.
Qafan rayonu dağ-mədən rayonu kimi iki yüz əlli il bundan öncədən məşhur olmuşdur. Qacaran (əvvəllər Gecəlan) mis-molibden, Qafan (əvvəllər Qatar) mis və şümüş (polimetal) mədən yataqları, şist, bazalt layları ehtiyatı orta əsrlərdən məlum olsa da, bu yataqların əsaslı işlənməsinə XIX əsrin ikinci yarısından fransızlar tərəfindən başlanmışdır. Onlar bölgədə ilk müasir misəritmə zavodunu Qafanda tikmişlər. Bütün Zəngəzur ərazisi kimi, Qafan rayonu da aktiv seysmik zonaya daxildir. 1931 və 1967-ci illərdəki zəlzələlər zamanı rayonda xeyli dağıntılar olmuşdur. Qafan rayonunun dağətəyi yerlərində iqlim quru və qismən subtropik, dağlarda isə sərt soyuq havalarla şərtlənir. Vadilərdə illik orta temperatur 12°C təŞkil etdiyi halda, dağlarda orta temperatur 0; -14°C olur, yanvar ayında isə şaxtalar -26; -42°C-sə çatır. Qafanda iyul ayında orta temperatur +22°C təşkil edir. İllik yağıntıların miqdarı 500 mm, dağlarda 850 mm olur. Oxcu, Gığı, Şikahoğ, Sav, Çaundur çayları rayonun ərazisindən keçir. Oxcu çayı hövzəsinin yuxarı hissəsində "Turş su" deyilən məŞhur mineral bulaqlar vardır. Qazançöl və Yaşılçöl gölləri də Zəngəzurun uca dağlarında yerləşir. Rayonun ərazisində dağ və meşə torpaqları, alp çəmənlikləri üstünlük təşkil edir. Qafan rayonu Zəngəzurun ən "yaşıl" rayonu sayılır, belə ki, burada meşələr ərazinin 30%-ni təşkil edir (42034 hektar). Meşələrdə əsasən vələs, palıd, vən (göyrüş), ağcaqayın, cəviz ağacları bitir. Orta hesabla, Qafan
meŞələrində bitən hər yüz ağacdan biri cəviz ağacıdır. Dərin meşələrdə sərt şaxta olmadığı üçün cəviz ağacı bu meşələrdə uzun ömür sürür. Kolluqlar və meŞələr dadlı armud, əzşil, zoğal, yemiŞan, badam, itburnu, quŞ armudu, dağdağan, püstə ağacları ilə doludur. MeŞələrdə ayı, qaban, cüyür, dağ keçisi, vəhŞi qoyun (muflon), canavar, bəbir, vaŞaq, müxtəlif quŞ növləri vardır.
Tarixi oçerk
Qafan rayonunun ərazisində insanlar hələ b.e.ə VI əsrdə məskunlaşmışlar.
Albaniyanın Sünik (Sisakan) vilayətinin qədim alban və erməni mənbələrində adı çəkilən Baqx, Zork, Qovsak əyalətlərinin ərazisi indiki Kapan rayonunun ərazisinə uyğun şəlir.
Qafan rayonunun ərazisi qədim Qafqaz Albaniyasının bir bölgəsi kimi uzun illər Arran dövlətinin təsiri altında olmuŞdur. Bu bölşə VII əsrin ortalarına qədər Sasani imperiyasının, 740-cı ildən sonra isə bir neçə əsr Ərəb Xilafətinin tabeliyində yarımmüstəqil knyazlıq kimi mövcud olmuŞdur. Babəkin Xilafətə qarŞı mübarizəsinin son dövrləri Zəngəzurla, o cümlədən, Qafan rayonu ilə bağlı olmuŞdur. Qafan rayonunda son zamanlara qədər qalıqları saxlanılan Oxçu qalası, Qırqalası, Babək qalası və s. qədim istehkamlar, bu yerlərin Bəzzeyn dağları ilə yaxın ərazilər olması, Xürrəmilər hərəkatı ilə bağlı tarixi mənbələrdə Qafan rayonunun ərazisindəki toponimlərin adlarının çəkilməsi və s. kimi dəlillər Qafan rayonunun atəŞpərəst babalarımızın məskəni olduğunu bir daha təsdiq edir. Qafan rayonunun adı tarixi mənbələrdə 1074-cü ildən baŞlayaraq Kapan şəklində çəkilir. Çox güman ki, bu ad qədim türk tayfalarından olan peçeneqlərin kapan tirəsinin adı ilə bağlıdır.
Kapan, Qafan, Qapan adı ilə Türkiyədə, Azərbaycanda (Qapanlı), Gürcüstanda və Şimali Qafqazda yaşayış məntəqələri vardır. Bu da ki, toponimin tayfa adı ilə, etnosla bağlılığını göstərən əlamətdir. Peçeneqlərin bu yerlərə gəlişindən əvvəl Albaniyanın Sünik vilayətinin ərazisinə daxil olan Qafan mahalı Haband, yaxud Aband adlandırılmışdır. Aband mahalının adı Moisey Kalankatuklunun "Alban tarixi" əsərində (88, I kitab XIV fəsil) Arsağın bir əyaləti kimi qeyd olunur. Bu yerin adı Moisey Xorenskinin "Tarix"ində də, Sisakan vilayətinin Haband bölşəsi kimi qeyd olunur (23, III kitab, III fəsil). Bu şəhərin adı Qafan şəklində ilk dəfə fars mənbələrində (RəŞidəddin) iŞlənmiŞdir. Orta əsr İran tarixçisi və coğrafiyaşünası Həmdullah Qəzvininin 1345-ci ildə yazdığı "Zeyle tarix-e qozide" ("seçilmiş tarixə əlavə") kitabında nəql edilir: "Əmir Hüseyn Çobaninin oğlu Əmir Qoç Həsən, Əmir Şeyx Həsən Çobanidən daldalanıb Qafan yaxınlığında olan Qarakilsəyə qaçdı və orada gizləndi. Qafan şəhəri XVIII əsrə qədər Kapan qalasından (erməni mənbələrində Baqaberd) ibarət olmuŞdur.
Kapan qalası Kapan-Qacaran (oğuzların qacar tayfalarının adı ilə bağlıdır) şosse yolunun üstündə, Oxcu çayının sağ sahilində, indiki Kapan Şəhərindən 10 km şimalda olmuşdur. Kapan qalası 1103-cü ildə qəza Səlcuq türkləri tərəfindən fəth edilmiş, Kapan əhalisinin
müsəlmanlaşdırılması prosesi bu dövrdə demək olar ki, başa çatdırılmışdır. Erməni mənbələrində qeyd olunur ki, Səlcuq türkləri Sünik knyazlığının paytaxtı sayılan Baqaberd qalasını ələ keçirmiş və orada olan 10 min dini mövzuda (xristian) əlyazmanı məhv etmiŞlər (199, 34). Çingiz xanın Qərb yürüşünü davam etdirən moğol-tatarlar XIII əsrin 30-cu illərində Süniki, o cümlədən, Kapan rayonunun ərazisini işğal etmiŞlər (116, 47). Qafan rayonu XV əsrdə Qaraqoyunlular və Ağqoyunluların, 1510-cu ildən isə Səfəvi xənadanının təsir
dairəsində olmuŞ, 1578-ci ildə isə osmanlıların tabeçiliyinə keçmiŞdir. Osmanlı Türkiyəsi ilə Səfəvilər dövləti arasında bağlanmıŞ müqaviləyə əsasən bu ərazi 1639-cu ildə Zəngəzurun qalan əyalətləri ilə birlikdə İranın, daha sonra isə Türkiyənin hökmranlığı altına keçmişdir.
1722-26-cı illərdə gürcü mənşəli Davit Bek Qafanda Səfəvilərə qarşı üsyan qaldırmış, iki il ərzində isə Baqaberdi (Qapan, yaxud Oxçu qalasını) öz əlində saxlamışdır. 1730-cu ildə Türk qoşunları Qafanı ələ keçirmişlər, İran hökmdarı Nadir Şah Əfşarın qoŞunları 1735-ciildə Qafana girmiŞdir. Qafanın ərazisi 1805-ci ildə Rusiyaya birləŞənə qədər Qarabağ xanlığının tabeliyində olmuŞ və Qarabağ xanları tərəfindən idarə edilmiŞdir. Qarabağ Rusiyaya birləŞdiriləndən sonra xanlıq ləğv edilmiŞ və xanlığın ərazisində 1829-cu ildə Qarabağ
qəzası yaradılmıŞdır. Orta əsrlərdən baŞlayaraq Qafanda mis-molibden mədənləri tapılmıŞ və mis istehsalı geniŞ vüsət almıŞdır. XIX əsrin ortalarında fransızlar Qafan Şəhərində o dövr üçün müasir sayılan avadanlıqlarla təchiz edilmiŞ misistehsalı zavodu qurmuŞlar. Fransızlarla yanaŞı mis mədənlərinin bir hissəsi Zəngəzurda adlı-sanlı nəsil kimi tanınan Sultanovlara və aladinli Bəylər bəyə məxsus olmuŞdur.Tarixi mənbələrin verdiyi bilgilərə əsasən Kapan rayonu ərazisində mis yataqlarının olmasının XIII əsrdəkəşf edilməsi qənaətinə gəlmək olur. O vaxtlar Ecanan mis mədənləri mühüm əhəmiyyət kəsb etmiŞdir. Burada karxana adlı misəritmə sahəsi (qalıqları Qafan Şəhərinin yaxınlığındadır) iŞləyirdi.Qafan rayonunun ərazisi Zəngəzur qəzasının bir hissəsi kimi 1861-ci ildə Azərbaycanın Yelizavetpol quberniyasına daxil edilmiŞ, çar Rusiyası dağıldıqdan sonra, 1918-ci ildən 1920-ci ilin dekabr ayının 1-dək Demokratik Azərbaycan Cümhuriyyətinin tərkibində olmuŞdur. Bu tarixdən sonra isə Sovet Rusiyasının hərbisiyasi təzyiqləri altında Zənşəzurun böyük bir hissəsi kimi Qafan torpaqları da Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası deyilən, əslində Azərbaycan torpaqları hesabına yaradılmıŞ ölkənin tərkibinə qatılmıŞdır.Qafan rayonunda bütün tarix boyu azərbaycanlılar ermənilərdən çox olmuŞdurlar. 1831-ci ildə rayonu ərazisində yaŞayan əhalinin 1940 nəfərini azərbaycanlılar, 1872 nəfərini isə ermənilər təŞkil etmiŞlər. 1873-cüildə azərbaycanlılar 6703 nəfər, ermənilər isə 3612 nəfər olmuŞlar. 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən azərbaycanlılara qarŞı törədilmiŞ soyqırım və deportasiy aktından sonra rayonda yaŞayan iyirmi minə qədər azərbaycanlıların təxminən 30%-i qətlə yetirilmiŞ, qalanları isə öz doğma yurdlarından qovulub, çıxardılmıŞlar. Sovet hakimiyyəti illərində Qafan azərbaycanlılarının yalnız kiçik bir hissəsi geriyə qayıtmıŞdır. 1931-ciildə Qafan rayonunda yaŞayan azərbaycanlılar cəmisi 5713 nəfər təŞkil etmiŞlər (206, 136-137).1918-ci ilə qədər Qafan rayonundakı 130 yaŞayıŞ məntəqəsinin 104-də azərbaycanlılar, yalnız 26-da ermənilər yaŞamıŞlar.Qafan rayonunun tanınmıŞ ziyalılarından biri olan əməkdar müəllim Cəlal Zeynalovun elmi-tariximənbələrə əsaslanaraq verdiyi təsnifata şörə, Qafan rayonunun azərbaycanlı kəndlərini 5 bölşəyə - Qafandərəsi, Gığı dərəsi, Ecanan mahalı, Oxçu dərəsi, Sünik bölşəsinə ayırmaq olar.
1. Qafan dərəsi. Rayon mərkəzindən baŞlamıŞ Qafan qalasına - Zeyvəyə qədər olan kəndlər: Şəhərcik, Açağu, AŞağı Kirətağ, Yuxarı Kirətağ, Davidbəy, QuŞçulu, Arxüstü, Qala, Yamaxlı, Armıdlı, KöŞəkənd qıŞlağı,Kənd Craxor, AŞağı Craxor, Baldırqanlı, Qatar, Bıx, Bıx bazarı, Qatar Şamı.2. Gığı dərəsi. Gığı yarımrayonu, Zeyvədən baŞlayaraq Acıbac və Kırsa qədər olan kəndlər: QovŞud,QarabaŞlar, Mollalı, Baharlı, DaŞbaŞı, Kənd Pürülü, Pürülü, Gığı, Səncərəli, Dərməzür, Pəyhan, Mahmudlu,KeypəŞin, Acıbac, Kurud, Kırs, ÇiriŞ, Kərd, Yuxarı Kərd, Həçəti, Zeyvə. 3. Ecanan mahalı. Baydaqdan baŞlamıŞ Dortnı, Şabadinədək olan kəndlər: Təcəddin, Almalıq, Yeməzli, Axtaxana, İncəvar, PaŞa kəndi, Xələc, Molla Uruzbər qıŞlağı, Taxta kənd, Turabxanlı, NoraŞennik, Çobanlı, Oxdar, Hürmas, Qaradğa, Hünüt, Ağşöl, Dortnı, ġabadin,Dorvus, Kisar, şiləmeŞə, Kollu, QıŞlaq.
4. Oxçu dərəsi. Qafan qalasından baŞlamıŞ Oxçu-ġabadinədək olan kəndlər: Müsəlləm, Əfsərli, Əcili, ġotalı, Boğazcıq, Oxçu, Aralıq, Pirdavdan, Atqız, ġabadin, Qapıcıq.
5. Sünik bölşəsinin kəndləri: Qafan Şəhərindən cənuba doğru yerləŞən kəndlər: şomaran, Baydaq,AŞağı şödəkli, Baharlı, Bəsid (Sav çayının yanında),
BəkdaŞ, Qaraçimən, Siznək, Yamaxlı, Yuxarı şödəkli, şödəkli Zciqan, şöllü zəmi, Sünik, şöllü, Cıbıllı.Zənşəzur azərbaycanlılarının 1918-ci ildəki faciəsindən sonra Qafan rayonundakı azərbaycanlıkəndlərinin hamısı dağıdılmıŞ, talan edilmiŞ, yandırılmıŞdır. Sovet hakimiyyəti illərində yalnız 48 kəndincamaatı şeri qayıtmıŞdır ki, onlardan 11-i ermənilərin apardığı milli ayrı-seçkilik siyasəti nəticəsində Sovethakimiyyəti illərində müxtəlif bəhanələrlə ləğv edilmiŞ, 12 yaŞayıŞ məntəqəsinin isə adı erməniləŞdirilmiŞdir.1988-ci ilin əvvəllərində Qafan rayonunda azərbaycanlılar yaŞayan 37 yaŞayıŞ məntəqəsi olmuŞdurki, həmin ilin sonunda bu kəndlərin hamısı ermənilər tərəfindən zorla boŞaldılmıŞ, azərbaycanlı əhali öz atababayurdlarını tərk edərək Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına, əsasən Bakı və Sumqayıt Şəhərlərinə pənah gətirmiŞlər.Ermənilərin uzun illər bu və ya dişər üsullarla həyata keçirdikləri türksüzləŞdirmə, monoetnik dövlətyaratmaq siyasətinin nəticəsində, 1988-ci ilin sonunda bu respublikanın tərkibində olan dişər bölşələrdə olduğu kimi Qafan rayonunda yaŞayan aborişen sakinlər-azərbaycanlılar sonuncu nəfərinədək deportasiya olunmuŞlar.
Qafan rayonunun 1988-ci ilə qədər mövcud olmuŞ azərbaycanlı
KƏNDLƏRİ
Açağu kəndi (qəsəbəsi)
Qafan rayon mərkəzindən 7-8 km Şimal-qərbdə, Qır qalası dağının ətəyində, Oxçu çayının sol sahilində, Şəhərcik və Davudbəy qəsəbələrinin arasında yerləŞir. Kəndin adının mənası dəqiqləŞdirilməmiŞdir. Haça dağ arasında yerləŞən kənd mənasında olduğu şüman edilir. Kənd mənzərəli bir yerdə yerləŞmiŞ, meŞəliklə əhatə olunmuŞdur. Kəndin yaxınlığında 75 metr hündürlükdən tökülən, əsrarənşiz şözəlliyə malik ġır-Şır ŞəlaləsiyerləŞir. Kəndin tarixi barədə əlimizdə tutarlı, yazılı mənbələr olmasa da, Açağu kəndinin ətəyində çox qədim qəbir daŞlarının olması, iki Alban kilsəsinin mövcudluğu burada çox qədimdən insanların məskunlaŞdığınışöstərən dəlillərdir. Açağu kəndindəki kilsələrdən biri 1988-ci ilə qədər sağ-salamat qalırdı. Kilsə divarlarındaheç bir yazı olmasa da, məbədin erməni kilsəsi olmadığı məlum idi. Ən azı ona şörə ki, ermənilər bu kilsəyəiddia etmirdilər. Açağu kəndinin ətrafındakı bulaq, əkin və örüŞ yerləri və s. toponimlər təmiz Azərbaycantürkcəsində idi: Böyük taxtdır, Kiçik taxtdır, Çimən dağı, Armudlu, Kəmərə qaya, EŞŞək küfülü, NovluçeŞmə, MəmməŞtapan və s.1918-20-ci illərdə Qafan rayonunun dişər azərbaycanlı kəndləri kimi Açağu kəndi də ermənilərtərəfindən talan və qırğınlara məruz almıŞ, kəndin salamat qalan əhalisi Pirdavdan-Qapıcıq yolu ilə Ordubadapənah aparmıŞlar.1922-23-cü illərdə kənd camaatı qaçqınlıqdan şri dönmüŞ, yandırılıb-dağıdılmıŞ yurd yerlərini bərpaedərək, doğma yurdda yenidən məskunlaŞmıŞlar. Açağu kəndində 1931-ci ildə ibtidai məktəb, 1968-ci ildə isə 8 illik məktəb açılmıŞdır. 30-cu illərdə Açağu kolxozu təŞkil edilmiŞ, 1950-ci ildə kolxoz ġəhərcik kolxozu iləbirləŞdirilmiŞ, 50-ci illərin sonunda isə kolxoz ləğv edilərək, mülkiyyəti "Sünik" erməni sovxozuna verilmiŞdir. Açağu camaatının əsas iŞ yeri şecalan mis-molibden kombinatı idi. 1988-ci ildə Açağu kəndində klub, 6mindən çox kitab fondu olan kitabxana, 8 illik məktəb, tibb məntəqəsi var idi.1988-ci ilin 4 dekabrında Qafan ermənilərinin təzyiqi ilə açağulular öz yurdlarından didərşin salındılar.55 evdən ibarət bu azərbaycanlı kəndinin camaatı hal hazırda Bakı və Sumqayıt Şəhərlərində, habelə AbŞeronrayonunda məskunlaŞmıŞlar. Qarabağ döyüŞlərində qəhrəmanlıqla Şəhid olmuŞ Ġmaməliyev MüŞviq ĠmiŞoğlu, Həsənquluyev ġirindil Cavad oğlu Açağu kəndinin övladlarıdır (48, 30).(Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Tağıyev Rauf Mürsəl oğluna təŞəkkürümüzü bildiririk- müəll.).
Acıbac kəndi
Qafan rayonunun ən yüksək dağ kəndlərindən biri olub, dəniz səviyyəsindən 2000-2200 m. yüksəklikdə,Qafan Şəhərindən 40 km Şimal-qərbdə BərşuŞad sıra dağlarının ətəyində Acıbıc çayının sahilində yerləŞir. Kəndhər tərəfdən meŞələrlə əhatə olunmuŞdur (Toxmaq, Maral ölən, Əbədərə, Qarayataq, Məmməddər, Dəf). Acıbackəndi tarixən azərbaycanlı kəndi olub, Sofulu tayfasının qıŞlaqlarından biri kimi XVI əsrdə salınmıŞdır.Osmanlı imperatorluğunun 1593-cü ildə tərtib edilmiŞ "Urut və Ġskəndər qalası livalarının müfəssəldəftəri"ndə kəndin adı Acbacı Şəklində şöstərilmiŞdir. Kəndin bütün toponimləri azərbaycan türkcəsindədir: Maralölən çeŞməsi, Çobanöldürən, Baldırqanlı bulaq, Qarayataq, Ġlbənd, DaŞ körpü, Motal qaya, Sarı yurd və s. Kiçik dağ kəndidir. Statistik məlumatlara şörə, kənddə 1886-cı ildə 202 nəfər azərbaycanlı yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə Andronikin daŞnak ordusu kəndi dağıtmıŞ, əhalini qırmıŞ, sağ qalanlar dağlarla Ordubada qaçmıŞlar. Həmin dövrdə Acıbac kəndinin XVII əsrə aid müsəlman-türk memarlıq üslubunda tikilmiŞ Tağlı
məscidi yandırılıb, dağıdılmıŞdır. 1922-ci ildən sonra qaçqın əhali yenidən öz doğma kəndinə qayıtmıŞ, təsərrüfatı bərpa etmiŞdir. 1931-ci ildə Acıbac kəndində kolxoz qurulmuŞ, lakin kolxoz bir neçə dəfə qonŞu Pəyhan kolxozuna birləŞdirilmiŞ və nəhayət, 1965-ci ildə şığı sovxozunun tərkibinə qatılmıŞdır. Acıbac kəndində ilk ibtidai məktəb 1930-cu ildə yaradılmıŞdır. 1937-39-cu illərdə kənddən ona yaxın adam heç bir şünahı olmadan represiyaya məruz qalmıŞdır. Acıbac kəndindən 38 nəfər birinci dünya müharibəsində iŞtirak etmiŞ, onlardan 17 nəfəri şeriyə qayıtmamıŞdır. Acıbac kəndində 7 tayfa olmuŞdur: Qəmbərli, Nurhələmli, Sarılı, Haxnazarlı, Qarallı, Hüseynli, Nəsirli (97, 119). 1988-ci ildən kənddə 8 illik məktəb fəaliyyət şöstərirdi, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var idi.1988-ci ilin 4 dekabrında rayon rəhbərliyinin təŞkilatçılığı ilə erməni separatçıları Acıbac kəndininəhalisini kənddən zorla qovub çıxartdılar. Hal hazırda kəndin əhalisi AbŞeron rayonunda, Bakı və Sumqayıt Şəhərlərində məskunlaŞmıŞlar.
Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda Şəhid olmuŞ Qəmbərov Fehruz Qürbət oğlu Acıbac kəndinin
övladıdır (48, 23).
Baharlı kəndi
(məqalə S.Qarayevin "Qazanşöl həsrəti" kitabı əsasında hazırlanmışdır)
Qafan rayonunun şığı dərəsi bölşəsində yerləŞən azərbaycanlı kəndi idi. Qafan Şəhərindən 17-18 km Şimal-qərbdə, şığı çayının sol sahilində, dağın döŞündə yerləŞir. Kəndin bir tərəfi sıx meŞəlik, bir tərəfi isə qayalıq və kolluqdur. Kəndin bağları və ətrafı çoxlu sayda iri cəviz ağacları ilə zənşindir. Baharlı kəndinin adı Qaraqoyunluların Baharlı tayfasının adı ilə əlaqədardır. XVII əsrə aid sənədlərdə kəndin adına rast şəlinir. M.Baharlı (83, 49) baharlıların XVIII əsrin ortalarında cənubi Azərbaycandan köçüb, ġuŞa və Zənşəzur qəzalarında kənd salmasını şöstərsə də, qaraqoyunluların bu yerlərdə XV əsrlərdə hakim olduqlarını nəzərə alaraq Baharlı kəndinin daha qədim tarixə malik olduğunu söyləyə bilərik. Kəndin toponimlərinin açılıŞı da, qədim tarixdən xəbər verir: Çola, Vana, Dəvə boynu, Pirkətən,
Ərkətən, şöy şədik, Məlik kahası, Novruz yurd və s. Baharlı kəndində 1835-ci ildə 62 nəfər, 1897-ci ildə 74 nəfər, 1926-cı ildə 113 nəfər, 1983-cü ildə isə 428 nəfər azərbaycanlı yaŞamıŞdır. 1918-20-ci illərdə erməni daŞnakları Baharlı kəndini dağıtmıŞ, baŞdan-baŞa yandırmıŞ, əhalinin bir hissəsini qırmıŞ, qalanlar isə qıŞın ortasında qarlı dağ aŞırımlarını keçərək, Ordubada və Zənşilana qaçmıŞlar. 1922-ci ildən sonra bir neçə ailə Baharlıya qayıdıb şəlib, yenidən məskunlaŞmıŞdır. Gığı dərəsi bölşəsində ilk kolxoz 1931-ci ildə Baharlı kəndində təŞkil edilmiŞdir. Baharlı kəndində ilk ibtidai məktəb 30-cu illərin sonlarında açılmıŞdır.
Birinci Dünya Müharibəsində Baharlı kəndindən 16 nəfər həlak olmuŞdur. Baharlı kolxozu 1965-ci ildə şığı sovxozuna birləŞdirildi. Kənd özü isə 1983-cü ildə qonŞu Zeyvə kəndinə köçürüldü. Kəndin yerində şecalan mis-molibden kombinatını iŞlətmək üçün su anbarı tikildi. Həmin dövrdən baŞlayaraq Baharlı kəndinin camaatının böyük bir hissəsi Azərbaycana köçüb şəldi və AbŞeron rayonunda məskunlaŞdı.1988-ci ildə Baharlı kəndində 8 illik məktəb, klub, kitabxana fəaliyyət şöstərirdi. Həmin ilin 3 dekabrında Zeyvə qəsəbəsinin dişər sakinləri ilə yanaŞı Baharlı camaatı da öz yurd-yuvalarından didərşin salındılar. Baharlı kəndinin 3 işid övladı - Ġsmayılov Ġsmayıl QaraŞ oğlu, Həsənquluyev Akif Əmrah oğlu, Allahverdiyev Nazim Karlen oğlu Qarabağ müharibəsində Şəhid olmuŞlar (48, 28).
Çobanlı kəndi
Qafan rayon mərkəzindən 15 km Şimal-Şərqdə Oxçu çayının sol sahilində yerləŞir. Hər tərəfi dağlıq və meŞəlikdir. Kəndin adı çox şüman ki, türkdilli Çapanlı tayfasının adı ilə bağlıdır. "Urud və Ġskəndər qalası livalarının müfəssəl dəftəri"ndə kəndin adı Çobanbağı kəndi kimi şöstərilir. 1831-ci ildə kənddə 16 nəfər, 1873-cü ildə 195 nəfər, 1897-ci ildə 152 nəfər əhali yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə Çobanlı kəndi dağıdılmıŞ, əhali isə son nəfərinə kimi kənddən qovulub, çıxarılmıŞdır. Sovet hökuməti qurulduqdan sonra Çobanlı camaatının az bir
hissəsi yenidən kəndə qayıtmıŞ, dağılmıŞ təsərrüfatı bərpa etmiŞ, kolxoz qurmuŞ, 8 illik məktəb tikmiŞdir. 30-cu illərdə kənddə Oxdar kəndi ilə birlikdə kolxoz qurulmuŞ, 50-ci illərdə isə bölşənin dişər azərbaycanlı kəndləri kimi (7 kənd) Çobanlı kəndinin kolxozu da "NoraŞenik" erməni sovxozuna birləŞdirilmiŞdir. Kəndin məktəbi 115 olmamıŞdır. Kənd uŞaqları qonŞu Oxdar kəndindəki məktəbdə təhsil almıŞlar. 1988-ci ildə kənddə 18 ev var idi, 100-ə yaxın əhali yaŞayırdı.
Toponimləri: Ağ şöl yaylağı, Pir bulağı, Oxdar çayı, Çobanlı dərəsi, Qoz dibi və s.
Dovrus kəndi
Bölşənin ən qədim kəndlərindən biridir. Qafan rayon mərkəzindən 15 km Şimal-Şərqdə, Oxdar kəndinin yaxınlığında, hər tərəfdən meŞələr və dağlarla əhatə olunmuŞ mənzərəli bir yerdə yerləŞir. Dovrus kəndi qədim Ecanan mahalının ən böyük yaŞayıŞ məntəqələrindən biridir. "Urud və Ġskəndər qalası livalarının müfəssəl dəftəri"ndə kəndin adı "Davris" Şəklində çəkilir. Dovrus kəndində IX əsrə aid qədim alban kilsəsinin qalıqları və dişər yazılı daŞ abidələr bu kəndin qədim yaŞayıŞ məntəqələrindən olduğunu şöstərən tutarlı dəlillər idi. Kənddə 1831-ci ildə 61 nəfər, 1873-cü ildə 74 nəfər, 1886-cı ildə 184 nəfər, 1897-ci ildə 303 nəfər əhali yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə bölşənin dişər azərbaycanlı kəndləri kimi Dovrus kəndi də ermənilər tərəfindən dağıdılmıŞ, kənd camaatı Zənşilan və Qubadlı rayonlarına qaçmıŞlar. Kənddə 8 illik məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var idi. 1988-ci ilin noyabr ayında Dovrus camaatı deportasiya olunmuŞlar. Qarabağ uğrunda şedən döyüŞlərdə Şəhid olmuŞ Səfərov Səfəralı Allahverdi oğlu və Qəhrəmanov Camal CümŞüd oğlu Dovrus kəndinin övladlarıdır.
Gığı kəndi
Qafan rayonunun ən böyük azərbaycanlı kəndidir. Rayon mərkəzindən 35 km Şimal-qərbdə şığı çayının sol sahilində, Qarlı dərə çayının sağ yanında Çaykənd və Pürülü kəndlərinin arasında yerləŞir. Çox qədim kənddir. Kənddə həmiŞə azərbaycanlılar yaŞamıŞlar. şığı kəndində çoxlu qədim tarixi abidələr, yaxud onların qalıqları var idi. Bu abidələrdən ən əhəmiyyətlisi kimi X əsrə aid şığı qalası və orta əsr müsəlman memarlığının nümunəsi olan şığı məscidinin qalıqlarını şöstərmək olar. XVI əsrin sonlarında Osmanlı imperatorluğu tərəfindən tərtib olunmuŞ "Urut və Ġskəndər qalası livasının Sicil dəftəri"ndə şığı kəndi nahiyə mərkəzi kimi şöstərilir. şığı nahiyəsinə 12 kənd aid edilir. XX əsrin əvvəllərində mövcud olan inzibati bölşüyə şörə şığı dərəsi yarım rayonuna 21 kənd daxil idi. Gığı kəndi meŞə və yaylaqlarla əhatə olunmuŞ bolsulu, şur bulaqları olan yaŞıllıqlar qoynunda yerləŞmiŞ, saf havalı dağ kəndi idi. Kəndin əhalisi tarixən əkinçilik və maldarlıqla məŞğul olmuŞdur. şığı kəndinin yaxınlığındakı Pirhəmzə və Dərməzür dağları bütün ətraf kəndlərin yaylaq yerləri idi. şığı kəndinin toponimləri: Arpalıq, ġıppırlı, Quru dərə, Demilər, ġəhərcik yurdu, Pirhəmzə, Yeməzli yurdu, Qırmızılıq, Qaraöyül, Qarağatlı, Həyərək, Qırmızı daŞ, Təkə daŞ, Yanıq çiməni, Nəsir kahası, Dərməzür, Qalacıq, Qara su, VəliŞ dəyirmanı, Məmmədin dəyirmanı, Ardıclı şüney, Boymadərən dərəsi, şüllü kaha, Ağ daŞ, Boz ağıl, Dik daŞ, Qara çanqıl, Əbə dərə, Əlmərdan dağı və s (97, 305). Statistik məlumata şörə, kənddə 1831-ci ildə 131 nəfər, 1897-ci ildə 213 nəfər, 1931-ci ildə isə 396 nəfər yaŞamıŞdır. şığı kəndi 1905 və 1918-ci ildə ermənilərin hücumu zamanı qəhrəmanlıqla müdafiə olunmuŞ, eləcə də ətraf azərbaycanlı kəndləri üçün sığınacaq olmuŞdur. DaŞnak Andronik və Nijdenin quldur dəstələri şığı camaatına qarŞı şörünməmiŞ vəhŞiliklər törətmiŞ, bir çox evləri və kənd məscidini yandırmıŞ, çoxlu sayda köməksiz insanları qətlə yetirmiŞlər. Sağ qalanlar isə Naxçıvana və Zənşilana qaçmıŞlar. 1922-ci ildə şığılılar yenidən öz doğma kəndlərinə qayıtmıŞ, evlərini və təssərüfatlarını bərpa etmiŞlər. 1931-ci ildə şığı kolxozu yaradılmıŞ, bu kolxoza bir neçə ətraf kəndin də kolxozu birləŞmiŞdir. 1965-ci ildə şığı dərəsi bölşəsində yerləŞən 12 kəndin təsərrüfatı şığı sovxozunda birləŞdirilmiŞdir. 1931-ci ildə şığıda 8 illik məktəb, 1940-cı ildə isə bölşədə ilk orta məktəb açılmıŞdır. şığıda poçt-rabitə Şöbəsi, klub, kitabxana, xəstəxana var idi. şığı kəndi ziyalı, savadlı adamları ilə bölşədə tanınmıŞ kəndlərdən biridir. Böyük Vətən Müharibəsində 100-ə yaxın şığılı iŞtirak etmiŞdir ki, onlardan 48-i şeriyə qayıtmamıŞdır. 1988-ci ilin dekabrında Qafan rayonunun dişər azərbaycanlı kəndləri kimi şığı kəndinin sakinləri də öz yurd yuvalarından zorla qovulub, çıxarıldılar. şığı camaatı Bakıda, Sumqayıtda və AbŞeron rayonunun kəndlərində məskunlaŞdılar. Qarabağ uğrunda şedən döyüŞlərdə şığı kəndindən onlarla şənc iŞtirak etmiŞ, Məmmədov Namiq Ənvər oğlu, Aslanov Elnur Ġsbi oğlu, Talıbov Nəşah Mirbaba oğlu, Piriyev şülbala Bəhlul oğlu, Novruzov Allahverdi ġikar oğlu, Vəliyev Mail Famil oğlu, Ağaməmmədov Əhliqar Səfəralı oğlu isə torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda mübarizədə qəhrəmanlıqla Şəhid olmuŞlar (48, 11).(Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Xeyrulla Hümbətova təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Gomaran kəndi
Qafan Şəhərindən 3 km cənub-Şərqdə Oxçu çayının sağ sahilində şüdşüm (Geğanuş) kəndinin yaxınlığında yerləŞirdi. Kəndin adının şomaran dağının adından şötürüldüyü şüman edilir. Statistik məlumatlara şörə, kəndin 1897-ci ildə 158 nəfər, 1926-cı ildə 52 nəfər, 1959-cu ildə 97 nəfər, 1979-cu ildə 163 nəfər, 1988-ci ildə 200 nəfər əhalisi olmuŞdur. 1918-20-ci illərdə kəndin əhalisi ermənilər tərəfindən Zəngilana qovulmuŞ, kənd yandırılıb, dağıdılmıŞdır. 1920-ci ildə camaatın bir hissəsi kəndə qayıdaraq, təsərrüfatı bərpa etmiŞdir. şomaran kəndində 1936-cı ildə kolxoz yaradılmıŞ, 1959-cu ildə isə erməni kəndi olan şeğanuŞ kolxozu ilə birləŞdirilmiŞdir.
şomaran kəndindən Böyük Vətən Müharibəsində 21 nəfər iŞtirak etmiŞ, onlardan 8-i şeri qayıtmamıŞdır. Kəndin toponimləri: Oxçu çayı, Hüseynalı dərəsi, Səhənş çuxuru, Dağdağan yalı, Arpalıq, Horlu yurd, Xüstub dağı və s. 1988-ci ildə kənddə 40 ev var idi. Həmin ilin noyabrında kənd camaatı zorla deportasiya olunaraq, atababa yurdlarından salınmıŞdır. Qarabağ Şəhidi Məmmədov Pənah Məmməd oğlu şomaran kəndində doğulmuŞdur. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Dünyamalı Dünyamalıyevə
təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Həçəti kəndi
Qafan rayonunun ən uca dağ kəndlərindən biridir. Gığı çayının sağ sahilində, rayon mərkəzindən 28 km Şimal-qərbdə, dəniz səviyyəsindən 2200 m. hündürlükdə, kollu-meŞəli dağ döŞündə yerləŞir. Həçəti kəndinin toponimləri: Vana bulağı, Sarı çeŞmə, Vana yurdu, Mədət yurdu, Arpalıq dərəsi, Çiçəkli dərə, Söyüdlük və s. Kənd XX əsrdə 4 dəfə dağılmıŞ və bərpa olunmuŞdur. 1905-ci ildə baŞ vermiŞ erməni-müsəlman davası zamanı Zənşəzurun bir çox azərbaycanlı kəndləri kimi Həçəti kəndinə də xeyli ziyan dəymiŞdir. 1918-ci ildə daŞnak silahlıları Həçəti kəndini dağıtmıŞ, kənd əhalisi dağları aŞaraq Naxçıvana pənah aparmıŞlar. 1919-cu ildən kəndə qayıdan Həçəti camaatı həmin ilin payızında erməni hərbi qüvvələrinin kəndə yenidən basqını nəticəsində təkrarən öz yurd-yuvalarından didərşin düŞmüŞ, bu dəfə Zənşilan rayonuna sığınmıŞlar. Sovet hökuməti qurulduqdan sonra, Həçəti camaatının yalnız kiçik bir hissəsi yenidən şeriyə qayıdaraq, kəndlərini bərpa etmiŞlər. Ermənilər Sovet hökuməti illərində də, Həçəti camaatını rahat qoymamıŞ, 1939-cu ildə əhalini şığıya köçürmüŞ, kəndi isə söküb-dağıtmıŞlar. Həçətililər 1946-cı ildə yenidən öz kəndlərini bərpa etmiŞ və 1988-ci ilə qədər doğma torpaqlarında yaŞamıŞlar. Həçəti kəndində 1931-ci ildə kolxoz qurulmuŞ, həmin kolxoz 1965-ci ildə bölşənin dişər azərbaycanlı kəndlərinin təsərrüfatları kimi, şığı sovxozunun tərkibinə daxil edilmiŞdir. 1988-ci ildə kənddə 30 ev, 160 nəfər əhali var idi. Həçəti kəndində ibtidai məktəb, kitabxana, klub, mağaza və s. ictimai binalar tikilmiŞdir. 1988-ci ilin payızında bölşənin dişər azərbaycanlı kəndləri kimi Həçəti kəndi də, ermənilər tərəfindən vəhŞicəsinə boŞaldıldı, kənd camaatı Bakı, Sumqayıt Şəhərlərinə, AbŞeron rayonuna pənah şətirdilər. Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə apararaq 1990-cı ilin 20 yanvar şecəsində Şəhidlik zirvəsinə yüksəlmiŞ Məmmədov Ġbrahim Behbud oğlu Həçəti kəndinin yetirməsidir.
Hünüt kəndi
Qafan rayon mərkəzindən 15 km Şimal-Şərqdə, Ecanan çayının sağ sahilində, dağlıq, meŞəlik bir ərazidə yerləŞmiŞdir. Kəndin adının mənası "hun" qədim türk tayfaları olan hunlarla bağlıdır. Kənddə 1988-ci ildə 20-25 ev, 120-yə yaxın əhali var idi. Sovet hökumətinin mövcud olduğu 70 il ərzində Hünüt kəndində məktəb tikilməmiŞdir. 30-cu illərdə kolxoz qurulsa da, sonradan kolxozun təsərrüfatı "Sünik" erməni sovxozuna verilmiŞdir. 1988-ci ilin noyabrında Hünüt kəndinin camaatı ermənilər tərəfindən zorla deportasiya olunmuŞdur. Qarabağ uğrunda şedən döyüŞlərdə qəhrəmanlıqla Şəhid olmuŞ Sultanov Lətif Tapdıq oğlu Hünüt kəndinin övladıdır.
Xələc kəndi
Qafan rayon mərkəzindən 4-5 km Şimalda Xələc (Ecanan) çayının sol sahilində təpəlik üzərində yerləŞmiŞdir. Bir vaxtlar Ecanan bölşəsinin ən böyük kəndi olmuŞ, mahalda "100 evli Xələc" kimi tanınmıŞdır. Səlcuq oğuzlarının Xələc tayfasının burada məskunlaŞmasından sonra yaranmıŞ kənddir. Xələc kəndində 1831- ci ildə 123 nəfər, 1886-cı ildə 108 nəfər, 1897-ci ildə 329 nəfər əhali yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə daŞnaklar Xələc kəndini dağıtmıŞ, kənd camaatının bir hissəsi qırılmıŞ, bir hissəsi Bakıya, qalanı isə Qubadlı rayonunun kəndlərinə pənah aparmıŞdır. 1922-ci ildə kənd camaatının kiçik bir hissəsi şeriyə qayıtmıŞ, kəndi bərpa etmiŞ, təsərrüfatı dirçəltmiŞlər. 1939-cu ildə Xələcdə əhalinin sayı 780 nəfərə çatmıŞdır. Xələcdə 1931-ci ildən kolxoz qurulmuŞ, 1958-ci ildə Xələc kolxozu ləğv edilərək, kolxozun əmlakı qonŞu erməni kəndinin "Sünik" sovxozuna verilmiŞdir. Böyük Vətən Müharibəsində Xələc kəndindən 42 nəfər iŞtirak etmiŞ, onlardan 35 nəfəri şeriyə qayıtmamıŞdır. Kənddə 8 illik məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var idi. 1988-ci ildə Xələc kəndində 70 ev var idi, 450 nəfər azərbaycanlı yaŞayırdı. 1988-ci ilin noyabrın sonlarında Xələc camaatı öz yurdlarından zorla deportasiya olundular. Əhalinin əmlakı əlindən alındı, evləri dəyiŞilməmiŞ qaldı. Qarabağ torpaqlarının azad olunması uğrunda Şəhid olmuŞ BəŞirov Mirzə Musa oğlu, Abbasov Ədalət Umud oğlu Xələc kəndinin övladlarıdır. (Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə ġıxıyeva Firuzə ġükür qızına təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Kurud kəndi
Qafan rayon mərkəzindən 32 km Şimal-qərbdə Kurud çayının hər iki sahilində ÇiriŞ və Kirs çaylarının arasında, dəniz səviyyəsindən 2200 m. hündürlükdə yerləŞir. Kurud sözünün mənası "kuh" farsca "dağ" sözündən və Urud kəndinin adından şötürülmüŞdür. Urud dağı mənasındadır, (46, 309). Kurud kəndinin toponimləri: şülxac, Xırman yalı, KöŞək bulağı, KəfŞən baŞı, Vana, Tahirin körpüsü, şolavar, Qızıl ağıl, Piralata, AŞırım, Yanıq kaha, Kaha dərəsi və s. 1513-cü ildə tərtib olunmuŞ "Urud və Ġskəndər qalası livalarının müfəssəl dəftəri"ndə (35) Kurud kəndi dağıdılmıŞ azərbaycanlı kəndi kimi göstərilmiŞdir. Mənbələrdə şöstərildiyinə şörə, Kurud kəndində 1897-ci ildə 145 nəfər, 1922-ci ildə 172 nəfər, 1931-ci ildə 220 nəfər əhali yaŞamıŞdır (51, 147). 1918-19-cu illərdə Kurud kəndi ermənilər tərəfindən bir neçə dəfə dağıdılmıŞ və yandırılmıŞdır. Kənd camaatı Zənşəzur silsiləsini aŞaraq, Ordubad və Culfa rayonlarına pənah aparmıŞlar. Sovet hökuməti qurulduqdan sonra, Kurud kəndinin camaatının bir hissəsi şeriyə qayıtmıŞ, yenidən öz kəndlərini bərpa etmiŞlər. Kurud kəndində 1930-cu ildə orta məktəb, 1937-ci ildə isə 7 illik məktəb açılmıŞdır. 1933-cü ildə Kurud kəndində kolxoz qurulmuŞ, 1939-cu ildə qonŞu Səncəralı və ÇiriŞ kəndlərinin təsərrüfatı da həmin kolxoza birləŞdirilmiŞdir. 1965-ci ildə Kurud kolxozu şığı sovxozuna daxil edilmiŞ, bundan sonra, kənd camaatının bir hissəsi Naxçıvan MR-ə köçərək, Culfa rayonunun ġurud, Ordubad rayonunun Ələhi və Bis kəndlərinə köçdülər. 1988-ci ildə bölşənin dişər azərbaycanlı kəndləri kimi, Kurud kəndinin 500 nəfərə yaxın əhalisi də zorla deportasiya edilərək, didərşin salındılar. Hal-hazırda həmin insanlar Bakı, Sumqayıt Şəhərlərində və AbŞeron rayonunda məskunlaŞmıŞlar. Kurud kəndində dünyaya şöz açmıŞ Poladov Usub Osman oğlu sərhədlərimizin keŞiyində hərbi xidmət vəzifəsini yerinə yetirərkən həlak olmuŞdur.
Qaraçimən kəndi
Qafan rayon mərkəzindən 5 km Şimal-Şərqdə Oxçu çayın sol sahilində, Qafan-şorus avtomobil yolunun sağ sahilində yerləŞir. Qaraçimən kəndi cənub tərəfdən Zənşilan rayonunun ġərikan və Yuxarı şəyəli kəndlərindən, qərb tərəfdən Qafanın Siznək kəndi ilə, Şimaldan Cıbıllı və Yuxarı şödəkli kəndləri ilə, Şərqdən isə erməni kəndi olan Sirkətasla qonŞu idi. Kəndin XVI əsrdə yarandığı və cənubi Azərbaycanın Savalan dağı ətəklərində yerləŞən Qaraçimən kəndinin əhalisinin bir hissəsinin burada məskunlaŞması nəticəsində bina
edildiyi söylənilir. Qaraçimən kəndi haqqında bu kəndin sakinləri M.Qasımov və N.Qasımov tərəfindən yazılmıŞ "Qaraçimənin qan yaddaŞı" adlı kitabda (82) ətraflı məlumat verildiyindən burada yalnız həmin müəlliflərə istinadən bəzi ümumi qeydlər etməklə kifayətlənəcəyik. Qaraçimən kəndində həmiŞə azərbaycanlılar yaŞamıŞdır. Mənbələrə şörə Qaraçiməndə 1905-ci ildə 368 nəfər, 1940-cı ildə 433 nəfər, 1988-ci ildə 771 nəfər adam yaŞamıŞdır. Kənddə 58 təsərrüfatda birləŞən 70-ə yaxın ailə yaŞamıŞdır. Qaraçimən kəndi XIX əsrin axırlarında AŞağı və Yuxarı Qaraçimən kəndlərindən ibarət olmuŞdur. 1905-18-ci illərdə Zənşəzurun dişər kəndləri kimi, Qaraçimən kəndi də erməni daŞnak silahlı qüvvələri tərəfindən dağıdılıb, yandırılmıŞdır. 1919-cu ildə Qaraçimən camaatı kəndi tərk etmək məcburiyyətində qalaraq, Zənşilan rayonuna köçmüŞlər. 3-4 il Zənşilanda yaŞayan Qaraçimən camaatının xeyli hissəsi o zaman yayılmıŞ taun xəstəliyindən ölmüŞdür. Qaraçimən kəndində 1924-cü ildə ibtidai məktəb açılmıŞ, 1951-ci ildə 7 illik, 1965-ci ildə isə 8 illik
məktəb açılmıŞdır. Qaraçimən kəndində 1934-cü ildə kolxoz qurulmuŞ, 1958-ci ildə isə kolxoz təsərrüfatı ləğv edilərək, sovxoz yaradılmıŞdır. 1941-45-ci il müharibəsində Qaraçimən kəndindən 32 nəfər iŞtirak etmiŞdir ki, onlardan 17 nəfəri şeriyə qayıtmamıŞdır.
1988-ci ilin dekabrında Zənşəzurun dişər azərbaycanlı kəndləri kimi Qaraçimən kəndi də ermənilər tərəfindən zorla boŞaldıldı, kənd camaatının var-yoxları talan edildi. Bu hadisə zamanı kənd sakini müharibə veteranı Musa Mehdiyev həlak oldu. Hal hazırda Qaraçimən camaatı Bakı, Sumqayıt, Əlibayramlı Şəhərlərində, habelə Zənşilan, Füzuli, Saatlı və Dəvəçi rayonlarında məskunlaŞmıŞlar.
Qaradığa kəndi
Qafan rayon mərkəzindən 12 km Şimal-Şərqdə Ecanan çayının sağ sahilində, mənzərəli bir yerdə yerləŞir. Kənd hər tərəfdən meŞəlik və meyvə bağları ilə əhatə olunmuŞdur. Qaradığa kəndinin adı 1593-cü ildə tərtib
edilmiŞ, Osmanlı imperatorluğunun haqq-hesab sənədi sayılan "Urud və Ġskəndər qalası livalarının
müfəssəl dəftəri"ndə Əcənan nahiyəsinə məxsus Qaradiğə kəndi kimi çəkilir. Bu sənəddə kəndin baŞqa
adının Pürünlər olduğu qeyd edilir və kənd dağıdılmıŞ azərbaycanlı kəndi kimi şöstərilir. Kənddə 1873-cü ildə
200 nəfər, 1886-cı ildə 332 nəfər, 1897-ci ildə 213 nəfər əhali yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə kənd ermənilər
tərəfindən dağıdılmıŞ, əhalinin bir hissəsi öldürülmüŞ, bir hissəsi isə qaçqın düŞərək, Qubadlı və Zənşilan
rayonlarında məskunlaŞmıŞlar. 1922-ci ildə əhali yenidən kəndə qayıtmıŞ, təsərrüfatı bərpa etmiŞ, kolxoz
yaratmıŞdır.
1988-ci ilin noyabrında Zənşəzurun dişər kəndləri kimi Qaradığa kəndi də, ermənilər tərəfindən
dağıdılmıŞ, kənd camaatı deportasiya olunaraq Azərbaycana qovulmuŞdur.
QovŞud kəndi
(məqalə S.Qarayevin "Qazanşöl həsrəti" kitabı əsasında hazırlanmışdır)
şığı dərəsi bölşəsində yerləŞən kiçik azərbaycanlı kəndi olmuŞdur. Qafan Şəhərindən 15 km Şimal-qərbdə
şığı çayının sağ sahilində Zeyvə qalasının yaxınlığında yerləŞir. QovŞud adı ilə bağlı toponimlərə
Azərbaycanda (Cəbrayıl rayonu) və Türkmənistanda (QovŞut, QovŞutbənd, QovŞudyap, QovŞud xan qala)
rast şəlindiyini nəzərə alaraq, söyləmək olar ki, QovŞud sözü tayfa adı ilə bağlıdır (46, 210). QovŞud kəndinin
toponimləri də təmiz azərbaycan türkcəsindədir: Axçağıl, Xatın çeŞmə, Əsəb düzü, Ərkətan, Zeyvə çiməni,
Kolavat, Mollalı körpüsü və s.
QovŞud kəndi də Zənşəzurun dişər kəndləri kimi 1918-20-ci illərdə ermənilər tərəfindən dağıdılmıŞ, kənd
əhalisinin bir hissəsi qətlə yetirilmiŞ, sağ qalanlar isə Naxçıvana qaçıb şetmiŞlər. QovŞud kəndində 1933-cü ildə
kolxoz qurulmuŞ, 1961-ci ildə isə QovŞud kolxozu Kürdükan erməni kəndinə birləŞdirilmiŞ, kolxozun bütün
təsərrüfatı həmin kəndə verilmiŞdir. QovŞud kəndindən 46 nəfər Böyük Vətən Müharibəsində iŞtirak etmiŞ,
onlardan 23 nəfəri şeriyə qayıtmamıŞdır.
1988-ci ildə kənddə 43 ev olmuŞ, 357 nəfər adam yaŞamıŞdır. 1988-ci ilin dekabrında QovŞud camaatı
deportasiya olunmuŞ, Bakı və Sumqayıt Şəhərlərində, AbŞeron, Xızı, Dəvəçi və s. rayonlarda məskunlaŞmıŞlar.
Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda şedən döyüŞlərdə QovŞud kəndindən 4 nəfər Şəhid olmuŞdur:
Mansumov Adil, Məmmədov XoŞbəxt, Qurbanov Akif, Almuradov ġahmurad (48, 20).
QuŞçulu kəndi
(1950-ci ildən Davıdbəy qəsəbəsi)
Qafan rayon mərkəzindən 12 km Şimal-Şərqdə Oxçu çayının sağ sahilində yerləŞmiŞdir. MeŞə və dağlarla
əhatə olunmuŞdur. Saf suyu, təmiz havası, şözəl təbiəti vardır. Kəndin adının mənası qədim türk mənŞəli quŞçu
tayfasının adı ilə bağlıdır. Kənddə 1831-ci ildə 38 nəfər, 1873-cü ildə 149 nəfər, 1886-cı ildə 221 nəfər əhali
yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə kənd ermənilər tərəfindən dağıdılmıŞ, əhali Ordubada qovulmuŞdur. 1922-ci ildən sonra
əhalinin bir hissəsi kəndə qayıtmıŞ, təsərrüfatı bərpa etmiŞ, 30-cu illərdə kənddə kolxoz qurulmuŞ və ibtidai
məktəb açılmıŞdır. 1949-cu ildə kənd ləğv olunmuŞ, əhalisi isə Davıdbəy qəsəbəsinə köçürülmüŞdür. Böyük
Vətən Müharibəsində QuŞçulu kəndindən 20 adam iŞtirak etmiŞ, onlardan 13-ü şeriyə qayıtmamıŞdır. 1955-ci
ildə kolxoz ləğv edilmiŞ, təsərrüfatı "Lernadzor" erməni sovxozuna verilmiŞdir.
QuŞçulu kəndində bir sıra toponimlər vardır ki, həmin adlar bu yerlərin qədim mübarizə meydanı
olduğunu şöstərən tarixi dəlillərdir: Bəzz qalası, Qanlı zəmi, Cavidan qalası, Kilid darvazası, şəzbel dağı
və s.
1988-ci ildə Zənşəzurun dişər kəndləri kimi Davıdbəy qəsəbəsi də (QuŞçulu) ermənilərin dövlət siyasəti
səviyyəsinə qaldırılmıŞ deportasiya aktının qurbanı olmuŞ, kənddə yaŞayan 450 nəfər azərbaycanlı öz ata-baba
yurdlarından qovulmuŞlar.
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması, torpaqlarımızın iŞğaldan azad edilməsi uğrunda şedən
döyüŞlərdə QuŞçulu kəndində doğulmuŞ Ġsmayılov Tahir Ġsa oğlu Şəhidlik zirvəsinə yüksəlmiŞdir.
119
(Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Ġsmayılov Qaçay BəŞir oğluna
təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Mahmudlu kəndi
(1940-cı ildən Çaykənd)
(məqalə S.Qarayevin "Qazanşöl həsrəti" kitabı əsasında hazırlanmışdır)
şığı dərəsi yarım rayonuna daxil olan azərbaycanlı kəndidir. Qafan rayon mərkəzindən 27 km Şimalqərbdə,
şığı və KeypəŞin kəndlərinin arasında, şığı çayının sağ sahilində dəniz səviyyəsindən 1700 m
hündürlükdə yerləŞir. Kəndin vaxtilə Cəbrayıl rayonunun Mahmudlu kəndinin yaylaq yeri olduğu, sonralar isə
qıŞlağa qayıtmayan ailələrin məskunlaŞması nəticəsində yarandığı söylənilir. Topomorfantın mənası XV-XVII
əsrlərdə Türkiyədən şəlmiŞ sonradan Şiəliyi qəbul edərək QızılbaŞlara qoŞulmuŞ Mahmudlu tayfasının
adı ilə əlaqədardır (46, 332). Statistik bilşilərə şörə kənddə 1914-cü ildə 423 nəfər yaŞamıŞ, əhalinin hamısı
azərbaycanlılardan ibarət olmuŞdur.
1918-19-cu illərdə ermənilər Mahmudlu kəndini iki dəfə yandırmıŞ, kənd əhalisi isə Culfa və Zənşilan
rayonlarına qaçmıŞlar. Sovet hökuməti qurulandan sonra kənd sakinlərindən 120 nəfəri yenidən öz doğma
yurdlarına qayıtmıŞlar.
1931-ci ildə Mahmudlu kəndində kolxoz yaradılmıŞ, 1965-ci ildə isə ləğv edilmiŞ, kolxozun bütün
təsərrüfatı şığı sovxozuna verilmiŞdir. Qırxıncı illərin ortalarına qədər kənddə məktəb olmamıŞdır. Mahmudlu
kəndinin uŞaqları şığı məktəbində təhsil almıŞdır.
Ġkinci Dünya Müharibəsində Mahmudlu kəndindən 16 nəfər həlak olmuŞdur.
1965-ci ildən sonra kəndin əhalisi tədriclə azalmağa baŞlamıŞdır. 1988-ci ilin dekabrında isə ermənilərin
təzyiqi altında Mahmudlu kəndi tamamilə boŞaldılmıŞ, deportasiya olunmuŞ kənd sakinləri isə bütün vardövlətlərini
itirərək, canlarını şötürüb Azərbaycana qaçmıŞlar.
Mahmudlu kəndinin toponimləri: Qara qaya, Lalalı yurd, Anzın, Xırman yeri, Paxlalıq, Çay arası,
Körpü qayası, Ağuçuq, Yumru daş, Novlu bulaq, Dəfin kaha və s.
Mahmudlu kəndindən olan Azadəliyev ġamil Misaq oğlu 1991-ci ildə könüllü olaraq Qarabağ uğrunda
döyüŞlərə yollanmıŞ, ġelli və Naxçivanik uğrunda döyüŞlərdə Şücaətlə vuruŞmuŞ, 1992-ci ilin aprelində ġuŞaya
yola düŞmüŞ və təəssüf ki, şeriyə qayıtmamıŞdır (48, 45).
Müsəlləm kəndi
Qafan rayon mərkəzindən 17 km Şimal-qərbdə, Oxçu çayının sağ sahilində, Əcili çayının solunda, səfalı
düzənlikdə yerləŞir. Kənddə 1897-ci ildə 34 nəfər, 1922-ci ildə 36 nəfər, 1931-ci ildə 104 nəfər azərbaycanlı
yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə kənd dağıdılmıŞ və yandırılmıŞ, əhalinin bir hissəsi öldürülmüŞ, bir hissəsi isə
qovulmuŞdur. Sovet hökməti qurulduqdan sonra əhalinin az bir hissəsi şeriyə qayıtmıŞ, kənd əsasən dağlıq
ərazidə (Əcili və Əfsərli kəndləri) yaŞayan azərbaycanlıların burada məskunlaŞması sayəsində böyümüŞdür.
Müsəlləm kəndində 500-dən çox əhali yaŞayırdı. Kənddə 8 illik məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var idi.
Müsəlləm kəndi 1988-ci ilin noyabr ayının 20-də ermənilər tərəfindən dağıdılmıŞ, kənd əhalisi Azərbaycana
qovulmuŞdur.
Müsəlləm camaatı Qarabağ uğrunda şedən döyüŞlərdə fəal iŞtirak etmiŞ və bu müqəddəs
müharibədə 4 nəfər Şəhid vermiŞdir: Məmmədov Əli Vaqif oğlu, Əmirsayadov Valeh Əmir oğlu, ġərifov
Mürvət Rəhim oğlu, Səlimov Hamlet Səlim oğlu.
Oxdar kəndi
Bölşənin qədim kəndlərindən biridir. Qafan rayon mərkəzindən 30 km Şimalda, Oxdar çayının sol
sahilində dağlıq - meŞəlik ərazidə yerləŞmiŞdir. Kənd cəviz, alma, armud, albalı və s. bağlarla, palıd meŞələri ilə
əhatə olunmuŞdur. 1593-cü ildə tərtib olunmuŞ "Urud və Ġskəndər qalası livalarının müfəssəl dəftəri"ndə Əcənan
nahiyəsinin Oxtarlı kəndi kimi adı çəkilir. Toponimin mənası çox şüman ki, oxçu türk tayfasının adı ilə bağlıdır.
Kəndin yaxınlığında orta əsr Alban kilsəsinin və müsəlman məscidinin (1918-ci ildə ermənilər tərəfindən
yandırılıb, dağıdılmıŞdır) qalıqları var idi.
Oxdar kəndinin toponimləri: Yel piri, ġərəfverdi, Yalzəmi, Midəm düzü, Tumuyeri, Sarıbayır,
Çömçə bulaq, Zoğallar bulağı, Çanqıllı, Oğlannıca yaylağı və s.
120
Statistik məlumatlara şörə, Oxdar kəndində 1931-ci ildə 128 nəfər, 1873-cü ildə 553 nəfər, 1897-ci ildə
508 nəfər, 1914-ci ildə 353 nəfər əhali olmuŞdur. Kənd 1918-ci ildə dağıdılmıŞ, əhalinin bir hissəsi qırılmıŞ, bir
hissəsi isə qaçqın düŞmüŞdür. Sovet hökuməti qurulduqdan sonra, Oxdar camaatının bir hissəsi (30 ev) doğma
kəndlərinə qayıtmıŞ və dağıdılmıŞ təsərrüfatlarını bərpa etmiŞdir. Kənddə kolxoz qurulmuŞ, əvvəl ibtidai, sonra
orta məktəb açılmıŞ, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi yaradılmıŞdır. Oxdar kolxozu 1958-ci ildə ləğv edilmiŞ,
kolxozun təsərrüfatı erməni sovxozu olan "NoraŞenik"ə verilmiŞdir. Böyük Vətən Müharibəsində Oxdar
camaatından 30 nəfər iŞtirak etmiŞ, onlardan 16-sı şeri qayıtmamıŞdır.
şeneral-mayor Murad Hüseynov və Qarabağ Şəhidi ġirinov Həmzə Fehruz oğlu Oxdar kəndində
dünyaya şöz açmıŞdır.
1988-ci ilin noyabr ayında 300 nəfər əhali yaŞayan 65 evlik Oxdar kəndi ermənilər tərəfindən zorla
boŞaldıldı, kənd camaatının ev-eŞiyi, əmlakı əlindən alındı. Hal-hazırda Oxdar camaatı Bakı və Sumqayıt
Şəhərlərində, AbŞeron rayonunda məskunlaŞmıŞdır.
(Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Muradov Yusif Cabbar oğluna
təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Pəyhan kəndi
(məqalə S.Qarayevin "Qazanşöl həsrəti" kitabı əsasında hazırlanmışdır)
Pəyhan kəndi Qafan rayonunun şığı dərəsi kəndlərinə aid olan ucqar dağ kəndlərindən biridir. Kənd
rayon mərkəzindən 31 km Şimal-qərbdə, dəniz səviyyəsindən 2000 m. hündürlükdə, şığı çayının sol sahilində
KeypəŞin və Acıbac kəndlərinin arasında yerləŞir.
XVI əsrin 90-cı illərində tərtib olunmuŞ Urud və Ġsşəndər qalası livasının Sicil dəftərində kəndin adı
Pakhan kimi qeyd olunmuŞdur. Kəndin adı şişili türk tayfasının Pəyhan qıŞlağının və Sisyan nahiyəsindəki
Pehin, Qazax qəzasındakı Peykanlı kəndlərinin adı ilə həmahənş olub, Türkiyədən şəlmə Piykan tayfası ilə
bağlıdır. Kəndin əhalisi həmiŞə azərbaycanlılardan ibarət olmuŞdur.
1918-ci ildə kəndin əhalisi ermənilər tərəfindən deportasiyaya məruz qalaraq, dekabr ayında qarlı dağlarla
Naxçıvana qaçmıŞlar. 1919-cu ildə kəndə qayıdan pəyhanlılar yenidən qaçqınlıqla üzləŞərək Zənşilan rayonuna
pənah aparmıŞlar.
1922-ci ildə Pəyhan camaatından yalnız 70 nəfəri öz dədə-baba yurdlarına qayıtmıŞlar.
1931-ci ildə Pəyhan kolxozu yaranmıŞdır. 1937-ci ildə KeypəŞin kolxozu, 1952-ci ildə isə Acıbac kolxozu
Pəyhan kolxozuna birləŞdirilmiŞdir. 1965-ci ildə Pəyhan kolxozu ləğv edilmiŞ, onun bütün varidatı şığı
heyvandarlıq sovxozuna verilmiŞdir. AltmıŞıncı illərin ikinci yarısından baŞlayaraq, iŞsizlik, maddi sıxıntı,
mənəvi təzyiqlər səbəbindən Pəyhan kəndinin camaatı tədriclə Azərbaycana köçüb şəlməyə baŞlamıŞlar. Pəyhan
kəndində orta məktəb, klub, kitabxana və tibb məntəqəsi var idi.
1988-ci ilin sonunda Pəyhan camaatı da Ermənistan hökuməti tərəfindən deportasiya olunaraq,
Azərbaycana pənah şətirmiŞlər.
Pəyhan kəndində anadan olmuŞ Hətəmov Sarvan Sədiyət oğlu 1992-ci ildə Füzuli uğrunda şedən
döyüŞlərdə həlak olmuŞdur (48, 40).
Pəyhan kəndindəki yer, yurd adlarından bəzi nümunələri şöstərmək yerinə düŞərdi: Qızıl qaya, Novlu
zəmi, Hümbət zəmisi, Böyük şüney, Ala meŞə, Qazmaca, QaraquŞ qayası, Kəlbilər, Pöhrəlik, Dəlik daŞ,
Kaha yeri, Pəyhan şölü, Quru bulaq, Qazmaca bulağı, Toxmaq çeŞmə, Kəlbilər çeŞməsi və s (97, 413).
Pürülü kəndi
(məqalə S.Qarayevin "Qazanşöl həsrəti" kitabı əsasında hazırlanmışdır)
Qafan rayon mərkəzindən 24 km Şimal-qərbdə şığı çayının sol sahilində, sıldırım qayalıqların üstündə,
yamacda yerləŞir. Pürülü kəndi vaxtilə bölşənin ən böyük kəndlərindən biri olmuŞ, Kənd Pürülü, DaŞbaŞı, XıŞ
Pürülü, şərmə, Suxam, PıŞan, Ulusurt kimi kiçik yaŞayıŞ məntəqələrini özündə birləŞdirmiŞdir.
Statistik məlumatlara şörə, Pürülü kəndində 1831-ci ildə 41 nəfər, 1886-cı ildə 287 nəfər, 1897-ci ildə
240 nəfər əhali yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə Pürülü kəndi ermənilər tərəfindən dağıdılmıŞ, qaçqın düŞən əhali
Ordubada pənah aparmıŞdır.
Sovet hökməti qurulduqdan sonra kənd əhalisi şeriyə qayıdaraq, yenidən öz ata-baba yurdlarında
məskunlaŞmıŞ, dağıdılmıŞ təsərrüfatı bərpa etmiŞlər. 1931-ci ildə Pürülü kəndində 254 nəfər əhali yaŞayırdı.
1934-cü ildə kənddə kolxoz qurulmuŞ, 1965-cı ildə isə kolxoz ləğv edilmiŞ, təsərrüfatı isə şığı sovxozuna
birləŞdirilmiŞdir. Böyük Vətən Müharibəsində Pürülü kəndindən 64 adam iŞtirak etmiŞ, onlardan 29-u
müharibədə həlak olmuŞdur. Kənddə klub, kitabxana, mağaza, 8 illik məktəb və s. sosial obyektlər var idi.
121
Kolxoz ləğv edildikdən sonra, kəndin əhalisi şetdikcə azalmağa baŞlamıŞdı, 80-cı illərdə Pürülü kəndində 25-30
ailə yaŞayırdı. Kənddə çoxlu meyvə ağacları (xüsusilə ceviz) var idi. 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarında
Pürülü camaatı deportasiya olunaraq, ata-baba yurdlarından didərşin düŞmüŞlər.
Qarabağ uğrunda şedən döyüŞlərdə həlak olmuŞ Mehrəliyev şülçin Nüxrət oğlu və Məhəmmədov AbıŞ
Əsşər oğlu Pürülü kəndinin övladlarıdır.
Kəndin toponimləri: Yal çeŞmə, Qırxlar bulağı, şülü bulağı, DaŞbaŞı, Çiçəkli, Meydanlar, Boğazyurd,
Əriməz, Uzun qar, Ağ millər, Qapılan qayası, şün çırpan, Suyuxan, Ġlanlı qaya, Yasamal, Kaha baŞı, şöy şədik
və s.
Siznək kəndi
(Məqalə Siznək kənd sakini Mehdiyev Vidadi Bəylər oğlunun məlumatları əsasında müəllif üslubu
saxlamaqla hazırlanmışdır)
Siznək kəndi Qafan Şəhərindən (rayon mərkəzindən) 4-5 km cənub-Şərqdə Oxçu çayının sol sahilində,
yamacda yerləŞirdi. Kəndin qarŞı hissəsi Oxçu çayı, çayın sağ sahili isə Zənşilan rayonunun Yuxarı şəyəli
kəndinin ərazisi idi. Kəndin Şimal hissəsində Yuxarı şödəkli, Cubullu kəndləri, qərb hissədə AŞağı şödəkli,
BəkdaŞ, Sünik qəsəbəsi (sovxoz), Şərqdə Qaraçimən, Zənşilan rayonunun Seyidlər kəndi, AŞağı Qaraçimən
kəndi yerləŞirdi.
Statistik məlumatlara şörə Siznək kəndində 1886-cı ildə 130 nəfər, 1897-ci ildə 174 nəfər, 1979-cu ildə
432 nəfər, 1988-ci ildə isə təxminən 450-yə qədər adam yaŞayıb.
Kənddə ibtidai (I-IV siniflər) məktəb, tibb məntəqəsi, kitabxana, klub, universam, qəsəbə sovetinin, Sünik
sovxozunun idarə binaları vardı. Kənd abad kənd olmaqla, küçələri asfaltlaŞdırılmıŞdı.
Kəndin içində və ətrafında tarixi abidələr, müqəddəs yerlər, pirlər vardı. Dərəkənd hissədə Dağdağan piri
vardı. Burada Şam yandırar, qurban kəsər, nəzir qoyardılar. Kəndin Yaltəpə hissəsində Oğuz qəbri adlı tək bir
qəbir vardı. Ora müqəddəs yer sayılırdı. Bu ad bu yerlərin qədim oğuz-türk eli olduğunu bir daha sübut edir.
Kəndin qarŞısından Qafan, Həyərək, Zənşilan, Qubadlı yolu keçirdi. Yolun alt və üst (sağ-sol) hissəsində
köhnə qəbiristanlıq yerləŞirdi. Burada palıd ağacı dibində "Bel daŞ" adlı, at yəhəri formasında bir daŞ, qoç
formalı iki daŞ vardı. Bura yoldan keçənlər nəzir qoyar, niyyət edər, qaratikan koluna sap, parça bağlayar, beli
ağrıyanlar kürəyini Bel daŞa söykəyər, əlini sürtər və Şəfa tapardılar. Yolun alt hissəsində Dağdağan ağacının
dibində Ağkəndli Ziya babanın qəbri vardı. Buraya ziyarətə şələrdilər. Qəbiristanlığın çox hissəsi yol çəkəndə,
sonra isə tarla ərazisini şeniŞləndirəndə sökülmüŞdü.
Qoç daŞ sonradan Qafan Şəhərinə aparılmıŞdı. Muzeyin qarŞısında qoyulmuŞdu. Bel daŞ isə yerində
qalırdı, ancaq altını qazmıŞ və oradan ermənilər qızıl tapmıŞlar. DaŞların yaŞı bəlli deyildi. Bəlkə də totemlə
(heyvana, quŞa və s. inamla) bağlı imiŞ.
Kəndimizin Şərq hissəsində Qaraçimən kəndinə şedən yolda qədim qala ətrafı divar qalıqları vardı.
Əsasən əhənş və daŞdan hörülmüŞdü. Orada dağılmıŞ qədim yaŞayıŞ yeri vardı. Onun əhatə etdiyi ərazi
AğmeyiŞ, Həsənxanyalı, Namazın mərəyi adlanırdı.
Kəndin Şərq hissəsi Qaraçimən kəndi ilə bizim sərhəd sayılan Muğadəm dərəsi adlanırdı. Bu dərənin
baŞlanğıcı Yuxarı şödəkli kəndinin ərazisindən baŞlayır. Yuxarı hissə meŞəlik, kolluq dərələrdən ibarətdir.
AŞağı hissə isə əkin yerləri, örüŞ idi. Dərənin sol hissəsi Qaraçimənin, sağ hissəsi bizim Siznəyin ərazisi
sayılırdı. MeŞədə palıd, vələs, əzşil, zoğal, yemiŞan və s. ağacları vardı. Dərələrdə böyürtkən, qara (cır üzüm) və
s. bitirdi. Bu dərənin mənbəyindən baŞlayaraq, Yastı təpə, Cinli dərə, DovŞanqaçan, ġiŞdaŞ dərəsi, Ġldırımvuran,
Ağyalavlıq, Qumlu təpə, Ġsmayıl meŞəsi, Vənli dərə, şözət, ġırŞır dərəsi və s. yer adları vardı. Bu dərədə
QamıŞlı bulaq, ĠbiŞ çeŞməsi, ġırŞır, Sarı çeŞmə, Sədəfqulu, Qafar çeŞməsi və s. kimi sərin sulu bulaqlar vardı.
Bağlar salmıŞdılar, hamam tikmiŞdilər.
Qafan-şorus Şosse yolu kəndin qərb, qarŞı hissəsindən keçirdi. QonŞu BərkdaŞa, AŞağı şödəkli
kəndlərinə bu dərədən qısa yol vardı. Bu dərənin sağ sahilində, Oxçu çayına yaxın Sünik qəsəbəsi yerləŞir.
Əhalisi erməni və azərbaycanlılardı. Orta məktəb (əvvəllər 8 illik) bu qəsəbədə yerləŞirdi. Biz 8 illiyi burada
oxuyar, sonra Qafan Şəhər 4 №-li orta məktəbdə 10-11-ci sinifləri bitirib orta təhsil alırdıq.
Kəndimizin Oxçu çayı sahili, Muğadəm və Kırmın dərəsi ərazidə əsasən əkin, bostan, bağ yerləri
yerləŞirdi. Oxçu, Xələc çaylarının suyu ilə suvarılırdı. Burada Yarğan dibi, Qarağatlı zəmi, Musanın bağı,
şilaslar, üzümlük, Seyidlər yeri, dəyirman yeri, ġəmilin bağı, Cəfərin şilası, Həmidin armudu və s. kimi şözəl
bağlarımız vardı. Bu bağların hamısını ermənilər son ağaca qədər sökdürdülər. Bu bağlarda alma, armud, şilas,
ərik, albalı, heyva, üzüm, almuxarı, cəviz (qoz), tut və s. kimi meyvə ağacları məhv oldu. Bütün bunlar bizə
zərbə idi. Qaraçimən, Yuxarı şödəkli bağları da əkin yeri adı ilə söküldü. Bu bağlar nə əziyyətlə salınıb,
qorunmuŞdu.
122
Siznəkdə ibtidai məktəb 1945-ci ildən sonra açılıb. Əvvəllər uŞaqlar oxumaq üçün qonŞu kəndlərə Yuxarı
şödəkli, sonradan Qaraçimən, Zənşilan rayonunun ġayıflı kəndinə şediblər. O kəndlərdə 7 illik orta məktəb
olub. Qaraçimən kəndinin uŞaqları da əvvəlcə Yuxarı şödəklidə, ġayıflı məktəbində 7-8 illik orta təhsil alıblar.
Kəndimizdə kolxoz 1934-cü ildə qurulub. Sonra 1952-ci ildə Qaraçimən kolxozu ilə birləŞdirilib. 1955-ci
ildə isə yenidən ayrılaraq ayrı kolxoza çevrilmiŞdi.
Sonra kolxozlar ləğv edilərək, sovxoza çevrildi və ətraf kəndlər də bura daxil edildi. Əsasən təsərrüfat və
maldarlıq, qoyunçuluq, quŞçuluq, bostançılıq, taxılçılıq idi. Sovxoz direktorları daim erməni olub.
Siznək Sovetliyinin adını dəyiŞdirib Sünik qəsəbə Sovetliyi adlandırdılar.
Böyük Vətən müharibəsində (1941-45-ci illərdə) kəndimizdən müharibəyə 26 nəfər şedib, onlardan 12
nəfəri qayıtmayıb.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Xüsusi Ġdarənin rəisi olmuŞ, 1994-cü ildə qətlə
yetirilmiŞ ġəmsi Rəhimov Siznək kəndindən idi.
1988-ci ildə azğınlaŞmıŞ ermənilər Qafanda, Sünikdə azərbaycanlılara qarŞı açıq hücuma keçdi, evləri,
maŞınları dağıdıb, yandırır, adamları döyür, təhqir edirdi. 1988-ci ilin yayında artıq camaat qaçmağa məcbur
oldu. Çox cüzi, yünşül əŞyalarını şötürüb Azərbaycana pənah şətirdilər. Kəndin cavanları camaat çıxana qədər
kənddə şecə-şündüz ağac-daŞ, yaba ilə qoruyub.
Hazırda Siznək camaatı əsasən Bakı, Sumqayıt, Əli Bayramlı Şəhərlərində məskunlaŞıb. Onların övladları
hadisələrdən qabaq Bakı və Sumqayıtda yaŞayırdı, əksəriyyətin burada öz evi vardı. Ona şörə qaçanlar
övladlarının yanına qaçırdı. Bütün bağ-bağat, əŞyalar, quŞ və heyvanlar, ev əmlakının çoxu ermənilərə qaldı. Bu
şünə qədər dəyəri ödənilməyib.
Siznək kəndindən iki nəfər - Nəcəfov Sahib Ramazan oğlu və Alıyev Rauf Ġsmayıl oğlu Qarabağ
uğrunda qəhrəmanlıqla döyüŞərək Şəhid olublar. Bu kəndin sakini Əkbərov Bəhram Əli oğlunu
Hadrutda ermənilər yandırıb, külü şətirilib dəfn edilmiŞdir (48, 53).
ġabadin kəndi
Qafan rayon mərkəzindən 13 km Şimal-Şərqdə, yaŞıllıq, meŞəlik bir ərazidə yerləŞmiŞdir. Qafan
rayonunda tarixən iki ġabadin kəndi olmuŞdur. Bunlardan biri Oxçu ġabadini, dişəri isə Ecanan ġabadini kimi
tanınmıŞdır. Oxçu ġabadini XIX əsrdə bölşənin ən böyük kəndlərindən biri kimi məŞhur olmuŞ, 1918-ci ildə
Andronikin dəstəsi tərəfindən dağıdılmıŞ, əhalisinin xeyli hissəsi qətlə yetirilmiŞ, sonradan bərpa edilməmiŞdir.
Bu kənd Qapıcıq dağının ətəklərində, Oxçu çayının kənarında yerləŞirdi.
Ecanan ġabadini isə 1988-ci ilə kimi mövcud olmuŞ azərbaycanlı kəndi idi. Çox şüman ki, bu kənd Oxçu
ġabadinindən köçən insanlar tərəfindən salınmıŞdır. ġabadin sözünün mənası iki dağ arasında yerləŞən
yaŞayıŞ məntəqəsi kimi izah olunur. Statistik məlumatlara şörə 1831-ci ildə ġabadində 51 nəfər, 1873-cü ildə
198 nəfər, 1914-cü ildə 375 nəfər yaŞamıŞdır. 1918-ci ildə ermənilər ġabadin kəndini yandırmıŞ, evləri dağıtmıŞ,
əhalinin bir hissəsini qətlə yetirmiŞ, qalanlarını isə didərşin salmıŞlar.
Sovet hökuməti qurulduqdan sonra əhalinin az bir qismi kəndə qayıtmıŞ, təsərrüfatı yenidən bərpa
etmiŞdir. 1930-cu ildə ġabadin kəndində ibtidai məktəb açılmıŞ, kolxoz qurulmuŞdur. 1959-cu ildə kolxoz ləğv
edilmiŞ, təsərrüfatı isə Ecanan mahalının dişər azərbaycanlı kəndləri kimi "Sünik" erməni kolxozuna
verilmiŞdir. Kənddə məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi və s. sosial obyektlər var idi. 1988-ci ilin
noyabrında bütün Qərbi Azərbaycan camaatı kimi ġabadin əhalisi də ermənilər tərəfindən zorla deportasiya
edilmiŞdir.
Şabadin camaatı Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi uğrunda şedən mübarizədə olduqca
fəal iştirak etmiş və 7 nəfər (Ramazanov Firudin Bəhram oğlu, Əliyev Vəzir Əli oğlu, Əhmədov Yaqub Ağəli
oğlu ("hərbi rəşadətə şörə" medalı ilə təltif edilmişdir), Əhmədov Şirvan Məhəmməd oğlu, Mehdiyev Nurəddin
İmran oğlu, Ağakişiyev Asif Xankişi oğlu, Albəndəyev Rizvan Hümbət oğlu) şəhid vermişdir.
1994-cü il aprel ayının 16-da Füzuli rayonunun Əbdürrəhmanlı kəndi uğrunda şedən döyüŞlərdə
qəhrəmanlıqla həlak olmuŞ leytenant Vəzir Əliyev 1993-94-cü illərdə cəbhədə şöstərdiyi Şücaətlərə şörə canlı
əfsanəyə çevrilmiŞdir. Yüzlərlə düŞməni məhv edən, düŞmənin onlarla texnikasını sıradan çıxardan leytenant
Vəzir Əliyev ölümündən sonra Azərbaycan bayrağı ordeni ilə təltif edilmiŞdir.
ġəhərcik kəndi
Bölşənin ən qədim azərbaycanlı kəndlərindən biridir. Qafan rayon mərkəzindən 7 km Şimalda Oxçu
çayının sol sahilində yerləŞmiŞdir. Kənd hər tərəfdən meŞələr, dağlar və yamyaŞıl bağlar ilə əhatə olunmuŞdur.
Kəndin yaxınlığındakı qədim qəbiristanda aparılan arxeoloji qazıntılar buradakı üçqat qəbirlərin 3 min
ildən çox tarixi olduğunu şöstərmiŞdir. Qafan Şəhərinin və qədim Qır (Qız) qalasının bilavasitə yaxınlığında
yerləŞən ġəhərcik çox qədim zamanlardan bölşənin inzibati, mədəni və ticarət mərkəzi kimi tanınmıŞdır.
123
ġəhərcik kəndinin yaxınlığındakı qədim kilsənin 913-cü ildə Alban hökmdarı Senekərimin qızı ġahan Duxt
tərəfindən tikilməsi və bu hadisənin kilsə divarında həkk edilərək, indiki şünlərimizə qədər şəlib çatması faktı
da, ġəhərciyin Qafqaz Albaniyasının əhəmiyyətli yaŞayıŞ məntəqələrindən biri olduğunu şöstərir. ġəhərcik
kəndində Bəndər padŞahın qəbri deyilən ziyarətşah və 7 böyük Dağdağan ağacının ətrafındakı qədim pir hələ
atəŞpərəstlik dövründə bu yerlərdə insanların məskunlaŞdığını şöstərən dəlillərdir.
1905 və 1918-ci illərdə bölşənin bütün azərbaycanlı kəndləri kimi ġəhərcik kəndi də daŞnak
ideoloşiyasının təsiri altında quduzlaŞmıŞ ermənilərin hücumuna məruz qalmıŞ, kənd dağıdılmıŞdır. 1918-ci ildə
Andronikin və Nijdenin quldur dəstələrinin hücumlarını ġəhərciyin 140 nəfərlik könüllü dəstəsi uzun müddət
dəf etmiŞ, kənd camaatı Qır qalasına sığınaraq, orada sənşər qurmuŞ və kəndlərini noyabrın sonlarına qədər
mərdliklə müdafiə etmiŞlər. 1918-ci ilin dekabrında erməni toplarının yaylım atəŞlərindən Qır qalası dağıdılmıŞ,
kənd camaatı Zənşəzurun qarlı dağ aŞırımlarından keçərək, Naxçıvanın Əylis, Dırnıs və Yaycı kəndlərinə pənah
aparmıŞlar.
1921-22-ci illərdə camaatın bir hissəsi yenidən ġəhərciyə qayıdaraq kəndi bərpa etmiŞlər. Rayonda ilk
dünyəvi azərbaycanlı məktəbi 1923-cü ildə məhz ġəhərcikdə öz dövrünün tanınmıŞ ziyalısı, əməkdar müəllim
Cəlal Zeynalov tərəfindən açılmıŞdır. Bu məktəb 1937-ci ildə orta məktəbə çevrilmiŞdir.
1931-ci ildə ġəhərcikdə kolxoz təŞkil edilmiŞ və bu kolxoz 1960-cı ilə qədər fəaliyyət şöstərmiŞdir. Bu
dövrdə ġəhərcikdə 200-dən artıq ev olmuŞ, mindən çox əhali yaŞamıŞdır. Böyük Vətən Müharibəsində ġəhərcik
camaatından 86 nəfər iŞtirak etmiŞ, onlardan 31 nəfəri şeriyə qayıtmamıŞdır.
1960-cı ildə ġəhərcik kəndi ləğv edilmiŞ, Qafan Şəhərinin qəsəbəsinə çevrilmiŞdir. 1988-ci ilin
noyabrında isə Qərbi Azərbaycanın bütün aborişen əhalisi kimi, ġəhərcik camaatı da öz ata-baba torpaqlarından
deportasiya olunmuŞlar.
ġəhərcik oğulları Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsində mərdliklə mübarizə aparmıŞ və 6
nəfər Şəhid vermiŞdir. Qarabağ torpaqlarının azadlığı uğrunda Şəhidlik zirvəsinə ucalmıŞ, ġəhərciyin mərd
oğulları - Ġbadov ġirzad CavanŞir oğlu, Bayramov Ġlyas Ġsa oğlu, Abbasov Müzəffər Oruc oğlu, Muradov
Sabir Yaqub oğlu, Mehdiyev Nurəddin Bəxtiyar oğlu, Nəbiyev Ġqor ġəkər oğlu artıq bütün Azərbaycanın
övladlarına çevrilmiŞlər.
ġəhərcik kəndinin toponimləri: Arpa zəmisi, Qır qalası, Qızıl daŞ, Ağdərə, Almalıq, Buzxana, Vənət,
Bozlu dərə, Yal yurd, Nəcəf yeri, şöyrum, Pir dərəsi, Xusdub, Sulu dərə, Pir Həmzə, Kəsik daŞ, Kərəm
çeŞməsi, Qurd qayası, şəncəbuta bulağı və s (68, 10).
(Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə Zənşəzurun tanınmıŞ ağsaqqalı,
Əməkdar jurnalist Abdulla Ġbrahimova təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
Yuxarı şirətağ kəndi
Qafan rayonunun mərkəzindən 15 km Şimal-Şərqdə BərşuŞad dağ silsiləsinin ətəklərində, Çəməndağı,
Çıraq obalı, Buru dəyə dağlarının arasında AŞağı şirətağ kəndindən 3 km məsafədə yerləŞir.
şirətağ sözünün mənasını izah edən, əslən bu kənddən olan tədqiqatçı alim RəŞid Təhməzoğlu ara dağ,
dağ arası kənd mənasını verən farsca "şilətağ" sözündən yarandığını bildirir.
şirətağ kəndinin qədim yaŞayıŞ məskəni olmasını sübut edən kənd ətrafında xeyli sayda maddi
mədəniyyət abidələri vardır. Son dövrə qədər qalmıŞ qədim Alban kilsəsinin qalıqları, "Bərə pir" adlı
ziyarətşah, şirətağ - Tatev yolunun üstündə, Körpü çayı deyilən yerdəki qədim məzarlıqdakı Alban qəbirləri
kəndin Şərqində yerləŞən məzarlıqdakı yerli sakinlərin "Bel daŞı" adlandırdıqları qəbirüstü daŞ abidə burada
insanların çox qədimdən məskunlaŞdığını şöstərir. "Bel daŞı" sənduqəsinin üzərində yonulmuŞ ox, qalxan,
öküz, əlində nizə vəhŞi heyvanı ovlayan atlı təsvirləri və bu təsvirlərin fonunda heç bir yazının olmaması
daŞ abidənin yazıdan əvvəlki mədəniyyət dövrünə aid olduğunu şöstərir.
şirətağ - Tatev yolunun üstündə I ġah Abbasın dövründə tikilmiŞ karvansaranın qalıqları, "Təkevli və
Təzəxan" adlanan yerdəki yolçu damları orta əsr müsəlman dövrünün maddi mədəniyyət abidələri kimi
əhəmiyyət daŞıyırdı.
şirətağ kəndində 1886-cı ildə 537 nəfər, 1897-ci ildə 328 nəfər, 1926-cı ildə 225 nəfər, 1939-cu ildə 359
nəfər, 1959-cu ildə 310 nəfər, 1979-cu ildə isə 120 nəfər azərbaycanlı yaŞamıŞdır.
şirətağ kəndi həm 1905-ci ildə, həm də 1918-ci ildə ermənilərin təcavüzünə məruz qalmıŞdır. 1918-ci il
hadisələri zamanı şirətağ kəndində daŞnakların baŞçısı polkovnik Mukiç öldürülmüŞdür. BaŞçılarının intiqamını
almaq məqsədilə daŞnaklar öz qüvvələrini yenidən təŞkil edərək, noyabr ayında şirətağ kəndinə 3 tərəfdən
hücuma keçmiŞ, kəndi dağıtmıŞ, əhalinin bir hissəsini qətlə yetirmiŞlər. Kənd sakinləri Quru dəyə, Kiçik kaha,
Damlar yalı, Haça qaya istiqaməti ilə qaçaraq şığı dərəsi kəndlərini adlayıb, min bir əzab əziyyətlə Culfaya,
oradan isə Arazı keçərək, o tay Culfasına pənah aparmıŞlar. Lakin, Şah qoŞunları bu binəsib insanlara rəhm
etməyərək, onları silah şücünə, yenidən şeriyə qaytarmıŞlar. Yollarda aclıqdan, soyuqdan və xəstəlikdən çoxlu
sayda itki verən şirətağlılar Yuxarı Əylis kəndinə və Zənşilan bölşəsinə səpələnmiŞlər.
124
1921-ci ilin yazında 150 evlik şirətağ camaatından 50 ailə yenidən öz kəndlərinə dönmüŞlər. Yuxarı
şirətağ kəndində 1924-cü ildə ibtidai məktəb açılmıŞ, 1927-ci ildə isə bu məktəb 7 illik məktəbə çevrilmiŞdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, şirətağ məktəbi Qafan rayonunda ilk azərbaycanlı məktəbi idi. Yuxarı
şirətağda 1930-cu ildə kolxoz qurulmuŞ, 1950-ci ildə isə AŞağı şirətağ kolxozuna birləŞdirilmiŞ, daha sonra isə
sovxoza çevrilmiŞdir.
Ġkinci Dünya Müharibəsində Yuxarı şirətağ kəndindən 41 nəfər iŞtirak etmiŞ, onlardan 25 nəfəri şeriyə
qayıtmamıŞdır.
50-ci illərdən sonra şirətağ kəndinin tənəzzülü baŞlamıŞ, kənd əhalisi tədriclə köçərək, Bakı və Sumqayıt
Şəhərlərində məskunlaŞmıŞlar. 1988-ci ildə kənddə cəmi 15 ailə qalmıŞdı. Həmin ilin dekabrın 12-də şirətağ
kəndi tamamilə boŞaldıldı, kənd sakinlərinə nə ev əŞyalarını şötürmək, nə də evlərini dəyiŞmək mümkün
olmadı.
Hal hazırda şirətağ camaatı Bakı və Sumqayıt Şəhərlərində, AbŞeron rayonunun Xırdalan və
Mehdiabad qəsəbələrində, Sulu təpə və Məmmədli kəndlərində məskunlaŞmıŞlar.
şirətağ kəndindən çıxmıŞ, tanınmıŞ partiya, dövlət, elm xadimləri və hərbçilərdən RəŞid Bünyadovun,
Bilal Kərimovun, Əlipənah Rzayevin, Mənzilə Rzayevanın, Ermənistan SSR Ali Sovetinin deputatları Fatma
Əzizovanın, Mənsimə Cəfərovanın, Azərbaycan Ali Sovetinin deputatları, Bilal Kərimovun, Eldar Abbasovun,
şeneral-mayor Teymur Bünyadovun adlarını qeyd etmək yerinə düŞərdi.
Qarabağ müharibəsində Şəhid olmuŞ, rota komandiri leytenant Bəbirov Mədət Ġsa oğlu şirətağ
kəndindəndir (48, 12).
(Kənd haqqında məlumatların toplanmasında şöstərdiyi köməyə şörə RəŞid Təhməzoğluna
təŞəkkürümüzü bildiririk - müəll.).
MƏNBƏ: MUSA URUD "ZƏNGƏZUR"
QAFAN
Qafan — Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistan Respublikası) Zəngəzur mahalı ərazisində rayon.
1930-cu il sentyabrın 9-da yaradılıb. Ərazisi 1345 kv km-dir. Rayon mərkəzi respublika tabeli Qafan şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvan şəhərinə olan məsafə 320 km-dir. Azərbaycanda Qaf dağının olması və bu dağın içərisində odlu Simurq quşunun yaşaması haqqında əfsanə və əsatirlər var. Qafqazın adının da buradan götürüldüyü güman edilir. Qafan sözü də "Qafın yerləşdiyi ərazi" anlamını verir. Qafan rayonu ərazisində Qaf dağı əslində hündürlüyü 3904 olan Qapıcıq dağıdır. Rayon ərazisi üç tərəfdən Bərgüşad, Zəngəzur və Mehdi dağ silsilələri ilə əhatələnib. Oxçu çayı rayon boyu axıb keçir. 1988-ci ilə qədər azərbaycanlıların yaşamaqda davam etdikləri və həmin il tərk etməyə məcbur olduqları yaşayış məntəqələri: Gığı, Kirs, Kürüt, Kərd, Mahmudlu, Pəyhan, Gəhləşin, Aşağı Pürlü, Yuxarı Pürlü, Acıbac, Qovşud, Zeyvə, Müsəlləm, Yuxarı Girədağ, Aşağı Girədağ, Açağu, Dəvrus, Qaradığa, Xələc, Oxtar, Cibili, Yuxarı Gödəkli, Aşağı Gödəkli, Bəydaş, Yuxarı Dəvrus, Hünüd, Novruzdar, Qatar, Atqız, Çaykənd, Qafan, Sarıdərə, Pirimni, Davidbəy, Sünük savxozu, Şəhərcik qəsəbəsi. Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət heyətinin müxtəlif fərmanları ilə rayon üzrə dəyişdirilmiş tarixi yer adları:
http://az.wikipedia.org/wiki/Qafan Kığı - Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indiki Qafan rayonunda kənd. Rayon mərkəzindən 35 km şimal-qərbdə, Kığı çayının sahilində yerləşir. Burada azərbaycanlılarla bağlı .X əsrə aid tarixi abidə indi də durur. Kənddə 1831-ci ildə 131 nəfər, 1873 - cü ildə 191 nəfər, 1886-cı ildə 254 nəfər, 1897-ci ildə 215 nəfər, 1904 - cu ildə 569 nəfər, 1914 - cü ildə 190 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır (415, s.56-57, 134-135). 1918-ci ilin martında azərbaycanlılar ermənilər tərəfindən deportasiya olunımuşdur. İndiki Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra azərbaycanlılar öz kəndlərinə dönə bilmişdir. Burada 1922-ci ildə 335 nəfər, 1926-cı ildə 265 nəfər, 1931-ci ildə 380 nəfər (415, s.56-57, 134-135), 1939 - cu ildə 491 nəfər, 1959 - cu ildə 570 nəfər, 1970-ci ildə 932 nəfər, 1979 - cu ildə 1115 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır (427, s.829). 1988-ci ilin noyabr ayında azərbaycanlılar Ermənistan dövləti tərəfindən tamamilə tarixi-etnik torpaqlarından deportasiya olunmuşdur. İndi burada ermənilər yaşayır.
Toponim türk mənşəli kiği - kiğili etnonimi (305, s.24) əsasında əmələ gəlmişdir. Etnotoponimdir. Quruluşca sadə toponimdir. Kəndin adı erməni dilinə kalka edilərək Geği kimi işlədilir.
|
понедельник, 11 августа 2014 г.
QAFAN
Подписаться на:
Комментарии к сообщению (Atom)
Комментариев нет:
Отправить комментарий